Карэл Чапэк “Кніга апокрыфаў”

1. Рамэа і Джульета
2. Часы заняпаду
3. Святая ноч
4. Аціла

РАМЭА І ДЖУЛЬЕТА

Малады англійскі шляхціц Олівер Мэндвіл, які падарожнічаў па Італіі з мэтаю навучання, атрымаў з Фларэнцыі звестку, што ягоны бацька сэр Вільям пакінуў гэты свет. Тады сэр Олівер с цяжкім сэрцам і заліваючыся слязьмі развітаўся з сіньярынай Мадаленай, пакляўся, што вернецца як мага хутчэй, ды вырушыў са сваім слугой у дарогу на Геную.

На трэці дзень падарожжа ўліў моцны дождж, калі яны якраз уязджалі ў нейкую мізэрную мясцовасць. Сэр Олівер спыніў каня пад старым ільмам. “Паола,– сказаў ён слузе,– паглядзі, ці няма тут якога albergo (1), дзе б мы маглі перачакаць улеву”.

“Што тычыцца слугі і коней,– азваўся голас над ягонай галавой,– то albergo тамака за рогам. А вось вы, cavaliere (2), аказалі б гонар майму прыходу, калі б завіталі пад наш сціплы дах”.

Сэр Олівер зняў капялюш і павярнуўся да акна, адкуль яму весела ўсміхаўся тлусты стары pater (3). “Vossignoria reverendissima (4),– сказаў ён ветліва,– ставіцеся звышшляхетна да чужынца, які пакідае вашу цудоўную краіну з найвялікшай удзячнасцю за ўсё добрае, чым мяне тут надзвычай шчодра адарылі”.

“Bene (5), даражэнькі сыну,– працягваў святар,– але калі вы яшчэ хвіліну будзеце весці размову, то зусім вымакнеце. Калі ласка, злезце з кабылы ды трошкі вытрусіцеся, гэта ж так лье”.

Сэр Олівер здівіўся, калі яму насустрач выйшаў на лесвіцу molto reverendo parocco (6): такога малюпасенькага pater’а ён яшчэ не бачыў. Ён мусіў нахіліцца так, кланяючыся святару, што ажно ў галаву кроў ударыла.

“Ай, не трэба.– сказаў святар.—Я ўсяго толькі францішканец, cavaliere. Завуся падрэ Іпаліта. Гэй, Марыета, прынясі кілбасы і віна. Праходзце, пане, тут цемна, хоць вока выкалі. Вы – Inglese (7), ці не так? Бачна, што з тае пары, як вы, англічане, адкалоліся ад святой рымскай царквы, вас тут у Італіі безліч. Разумею, сіньёр. Вам, мабыць, сумна. Глядзі, Марыета, гэты пан – Inglese. Бедалага, такі малады і ўжо англічанін! Адрэжце сябе ад гэтай кілбасы, cavaliere, гэта сапраўдная веронская. Я вам кажу, што да віна няма нічога лепш за веронскую кілбасу, а балонцы няхай падавяцца сваёй мартадэлай. Заўсёды трымайцеся веронскай кілбасы і салёных міндалёў, даражэнькі сыну. А ці вы былі ў Вероне? Шкада. Адтуль паходзіць боскі Веранэзе, сіньёр. Я таксама з Вероны. Славуты горад, пане. Яго называюць горадам Скалігераў (8). Даспадобы вам вінцо?”

“Gracias, padre (9).– азваўся сэр Олівер.—У нас у Англіі Верону называюць горадам Джульеты”.

“Ды што вы,– здзівіўся падрэ Іпаліта,– а чаму? Я й не ведаю, каб там была нейкая князёўна Джулія. Што праўда, я ўжо не быў там больш за сорак гадоў – што за Джульета там была?”

“Джульета Капулеці,– тлумачыў сэр Олівер.—Ведаеце, у нас ёсць пра яе тэатральная п’еса… нейкі Шэкспір напісаў. Прыгожая п’еса. Ведаеце яе, Падрэ?”

“Не, але пачакайце, Джулія Капулеці, Джулія Капулеці,– замармытаў падрэ Іпаліта,– я мусіў яе ведаць. Я бываў у Капулеці з падрэ Ларэнца…”

“Вы ведалі манаха Ларэнца?”—гукнуў сэр Олівер.

“Як не ведаць? Я яму, пане, прыслугоўваў міністрантам. Паслухайце, ці часам гэта не тая Джулія, што пабралася з графам Парысам? Тую я ведаў. Надзвычай пабожная і выдатная пані, тая графіня Джулія. Яна была народжаная Капулеці, з тых Капулеці, што гандлявалі аксамітам”.

“Не, гэта не тая.—выгукнуў сэр Олівер.—Тая сапраўдная Джульета памерла ў дзявочым узросце найдраматычнейшым чынам, цяжка сабе нават уявіць”.

“Ага,– працягваў molto reverendo,– дык гэта не тая. Джулія, якую я ведаў, пабралася з графам Парысам і мела з ім восем дзяцей. Узорная і цнатлівая жонка, малады пане, няхай Бог вам дасць такую. Праўда, людзі казалі, што перад гэтым яна шалёна закахалася ў нейкага маладога crapulon’а (10)… Эх, сіньёр, пра што тут казаць? Маладыя, вядома ж, неразважлівыя і блажныя. Радуйцеся, cavaliere, што вы малады. І маладыя англічане такія ж?”

“Такія ж.– уздыхнуў сэр Олівер.—Ах, ойча, і нас таксама зжырае агонь маладога Рамэа”.

“Рамэа?—гукнуў падрэ Іпаліта і выпіў віна.—Гэтага я ведаў. Слухай, ці гэта не той малады sciocco (11), той бесталковы, той гультай з Мантэкаў, які пасёк графа Парыса? Казалі, што з-за Джульеты. Так яно й было. Джулія мела пабрацца з графам Парысам… добрая партыя, сіньёр, той Парыс быў надзвычай багаты і дастойны малады пан… але Рамэа ўзяў у галаву, што Джулію атрымае ён… Такое глупства, пане.—бурчэў падрэ.—Нібыта багатыя Капулеці маглі аддаць дачку за нейкага з сям’і збяднелых Мантэкаў. Да таго ж Мантэкі трымаліся Мантуі, а Капулеці былі на баку міланскага герцага. Не, не. Думаю, што той assalto assassinatico (12) на Парыса быў звычайным палітычным нападам. Цяпер ва ўсім толькі палітыка, даражэнькі сыну. Вядома, што пасля таго забойства Рамэа меўся ўцячы ў Мантую, адкуль больш не вярнуўся”.

“Гэта памылка.– гукнуў сэр Олівер.—Прашу прабачэння, падрэ, але ўсё было не так. Джульета кахала Рамэа, але бацькі прымушалі яе пайсці за графа Парыса…”

“І ведалі чаму.– пагадзіўся стары святар.—Бо Рамэа быў злодзей і трымаўся Мантуі”.

“Але перад вяселлем з Парысам айцец Ларэнца даў ёй парашок, каб яна нібыта памерла”.—працягваў Олівер.

“Хлусня.—рэзка запярэчыў падрэ Іпаліта.—Айцец Ларэнца так ніколі не зрабіў бы. Але праўда такая, што Рамэа напаў на Парыса на вуліцы і пасёк яго. Мабыць быў нападпітку”.

“Выбачайце, ойча, але ўсё было зусім інакш.—пратэставаў сэр Олівер.—Сапраўды, Джульету пахавалі. Рамэа над ейнай магілай праткнуў Парыса мячом…”

“Пачакайце.—сказаў святар.—Па-першае, гэта было не над магілай, а на вуліцы непадалёк ад помніка Скалігераў. А па-другое, Рамэа яго не праткнуў, а толькі рассёк плячо. Чалавеча, забіць кагосьці мячом не заўсёды атрымліваецца. Вазьміце ды паспрабуйце, малады пане!”

“Scusi (13),– настойваў сэр Олівер,– я гэта бачыў падчас прэм’еры на сцэне. Граф Парыс сапраўды быў падчас двубою праткнуты і памёр на месцы. Рамэа, упэўнены, што Джульета сапраўды памерла, атруціўся ў ейным склепе. Так тое было, падрэ”.

“Дзе там!—бурчэў айцец Іпаліты.—Не атруціўся. Уцёк у Мантую, сябра”.

“Прабачце, падрэ,– настойваў на сваім Олівер,– я гэта бачыў на ўласныя вочы… я ж сядзеў на першым радзе! У тое імгненне Джульета ачуняла, а калі ўбачыла, што ёйны каханы Рамэа мёртвы, таксама прыняла атруту і сканала”.

“А каб жа ж вас!—раззлаваўся падрэ Іпаліта.—Дзіва, хто толькі набалматаў гэткіх небыліцаў. Праўда такая, што Рамэа ўцёк у Мантую, а бедная Джулія сумуючы з гэтай нагоды крыху атруцілася. Але нічога асаблівага, cavaliere, дзіцячыя выбрыкі. Я вас прашу, ёй жа было ледзь пятнаццаць гадоў. Я гэта ведаю ад таго Ларэнца, малады пане. Зразумела, я тады сам быў такі вось ragazzo (14).—добры pater падняў руку на локаць ад зямлі. — Джулію потым адвезлі да цёткі ў Бэсэндзана, каб яна там вылячылася. Туды па яе прыехаў граф Парыс, меў яшчэ забінтаваную руку. І ведаеце, як бывае ў такіх выпадках: пачалося з таго каханне па самыя вушы. Праз тры месяцы яны пабраліся шлюбам. Ecco (15), сіньёр, так ў жыцці бывае. Я сам быў на тым вяселлі міністрантам у белай кашульцы”.

Сэр Олівер сядзеў нейкі агаломшаны. “Не злуйцеся, ойча,– сказаў ён нарэшце,– але ў англійскай п’есе гэта ў тысячу разоў прыгажэй”.

Pater Іпаліта засоп. “Прыгажэй! Я не ведаю, што вы ў гэтым бачыце прыгожага, калі дзве маладыя асобы пазбавяць сабе жыцця. Іх было б шкада, малады пане. Я вам кажу, прыгажэй ёсць тое, што Джулія пабралася шлюбам і мела восем дзяцей, і якіх дзяцей, паночку: як карцінкі”.

Олівер круціў галавой. “Але ж гэта ўжо не тое, даражэнькі падрэ. Вы не ведаеце, што ёсць вялікае каханне”.

Малюпасенькі pater задуменна лыпаў вачыма. “Вялікае каханне? Я думаю, што гэта, калі дзве асобы здолеюць цярпець адна адну цэлае жыццё… быць адданымі і вернымі… Джулія была дастойная пані, дарагі пане. Выхавала восем дзяцей і служыла свайму мужу да самай смерці…. Дык у вас Верону называюць горадам Джульеты? Як на вас, англічан, дык гэта страшна файна, cavaliere. Пані Джулія сапраўды была выключнай жанчынай, дай ёй, Божа, вечную славу”.

Малады Олівер неяк разгублена ўтаропіўся ў святара. “А што сталася з Рамэа?”

“З тым? Я добра й не ведаю. Нешта быў чуў пра яго… Ага, успомніў. Ён закахаўся ў Мантуі ў дачку нейкага маркіза… як жа той зваўся? Монфальконэ, Монтэфалька альбо нешта падобнае. Ах, cavaliere, вось тое было, як вы кажаце, вялікае каханне! Урэшце ён яе выкраў ці нешта такое… то была надзвычай рамантычная гісторыя, але падрабязнасці я ўжо забыўся. Дык усё адбылося ў Мантуі. Але то павінна была быць passione senza esempio (16), нейкая неверагодная жарсць, пане. Прынамсці, так людзі казалі. Ecco, сіньёр, і дожджык скончыўся”.

Сэр Олівер выпрастаўся ў поўны рост, пад самую столь. “Не забуду вашае ласкі, падрэ. Thank you so much (17). Я хацеў бы нешта пакінуць… для беднякоў вашай парафіі…”—мармытаў ён, чырванеючы і падсоўваючы пад талерку жменю цэхінаў.

“Але, але,– супраціўляўся падрэ Іпаліта і махаў рукамі,– ды вы што, столькі грошай за скібу веронскай кілбасы!”

“Нешта таксама за ваш расповед.—спахапіўся малады Олівер.—Такі… э-э, такі вельмі, вельмі… не ведаю, як сказаць. Very much indeed (18)”.

Праз вокны фары разлівалася сонца.

/1932/

(Заўвага перакладчыка. У тэксце пакінута (нетыповая) пунктуацыя чэшскага арыгіналу – В.Б.)

ЧАСЫ ЗАНЯПАДУ

Перад пячорай было ціха. Толькі развіднелася, як мужчыны пайшлі, махаючы дзідамі, у бок Бланска альбо да Райцаў, дзе быў заўважаны статак аленяў. Тым часам жанчыны збіралі ў лесе журавіны, часам было чуваць іхні віск і балбатню. Дзеці з большага плюхаліся ўнізе ў ручаі – ды і хто даглядаў бы гэтых гарэзаў, гэтую распярэзаную і здзічэлую галоту. А стары дагістарычны чалавек Яначак драмаў сярод гэтай прыемнай цішы на лагодным кастрычніцкім сонцы. Праўду сказаць, ён храпеў і ў носе ў яго свісцела. Але ён рабіў выгляд, што не спіць, бо як ніяк быў ахоўнікам пячоры племені і яе гаспадаром, як належыць старому правадыру.

Яначкава старая расклала свежаздзертую скуру мядзведзя і пачала скрэбці яе вострым лёзам. Гэта трэба рабіць старанна, пядзю да пядзяй – а не так, як робіць маладуха, — прыйшло ў галаву старой Яначкавай. Тая недарэка абы як пачухае, ды ўжо ляціць нянькацца ды кешкацца з дзецьмі. Такая скура, думае старая Яначкава, не вытрымае нічога, ссохнецца або сапрэе; але я не буду звязвацца з ёю, думае пра сябе пані Яначкава, пакуль ёй не скажа сын. – І што праўда, дык тое, што маладуха не ўмее эканоміць. Эх, гэты кажух прабіты якраз пасярод хрыбта! Людцы даражэнькія, наракае старая, што за небарака пхнуў таго мядзведзя ў спіну? Папсаваў усю скуру! Мой так ні за што не зрабіў бы, ён заўсёды біў прама ў карак.

“Э-хэ-хэ”, раптам завохкаў стары Яначак, праціраючы вочы. “Яшчэ не вярнуліся?”

“Дзе там”, прабурчэла старая. “Не дачакаешся”.

“М-да”, уздыхнуў стары, сонна жмурачыся. “І дзе гэта яны? Ага. А дзе жанчыны?”

“А што мне, глядзець за імі?” забурчэла старая. “Ведаеш жа, недзе бадзяюцца”.

“А-ха-ха”, пазіхнуў дзед Яначак. “Недзе бадзяюцца. Замест… замест таго, каб, скажам, тое альбо тое… А так вось. Вось так!”

Было ціха. Толькі старая Яначкава хутка і са зласлівай стараннасцю скрэбла сырую скуру.

“Я і кажу”, гукнуў стары Яначак, задуменна чухаючы спіну. “Убачыш, яны зусім нічога не прынясуць. І трэба ж дадумацца: я пра гэтыя іхнія нікчэмныя касцяныя дзіды. Я ўсё кажу сыну: Глядзі, любая костка недастаткова цвёрдая і надзейная, каб з яе рабіць дзіды! Нат ты, як жанчына, павінна прызнаць, што ані косць, ані алені рог не маюць гэта – гэткай прабіўной сілы, ведаеш? Трапіш гэтым вось у костку, а костка костку не праб’е, ці ж не так? Думаць жа трэба. А вось каменная дзіда, даражэнькая… Ведама, з ёю больш працы, але затое, даражэнькая, гэта ж прылада. Дык хіба сыну што скажаш?”

“Сам ведаеш”, падхапіла з горыччу пані Яначкава. “Сёння ўжо нікім не пакамандуеш”.

“Ды я нікім і не камандую”, расхваляваўся дзядок. “Але ж не даюць сябе рады! Учора я знайшоў там пад скалой такі прыгожы плоскі абломак крэмня. Дастаткова было б крыху абчасаць яго, і быў бы то наканечнік дзіды ўсім на радасць. Нясу яго дахаты і паказваю сыну: Глядзі, вось гэта камень, га? А ён на гэта – і навошта ён, тата? – Дык яго ж, кажу, можна абсячы на дзіду. – Ды кіньце вы, татка, кажа ён, хто гэта будзе часаць ды поркацца? Без таго ўсякага ламачча ў пячоры цэлыя кучы, няма куды падзець; на дручку яно не трымаецца, як ты не прывязвай, дык што з ім рабіць? – Лентухі!” раптам пачаў крычаць дзед. “Сёння нікому ўжо не хочацца апрацаваць як след кавалак крэменя, вось як! Распярэзаліся! Вядома, такі касцяны наканечнік робіцца раз-два, але ж і зламаецца ў любы момант. І няхай сябе, кажа сын, зробім новы і ўсё тут. Ага, і да чаго яно дойдзе? Штохвіля новая дзіда! Сама скажы, дзе такое бачана? Мая ж ты жоначка, ды такі прыстойны крамянёвы наканечнік мог бы вытрымаць цэлыя гады! І я кажу, і будзе так, як я сказаў: яны яшчэ вернуцца з радасцю да нашай сапраўднай каменнай зброі! Таму я і хаваю, дзе што знайду: старыя дзіды, сякеры і крамянёвыя нажы. А гэта ўсё ламачча!”

Старога правадыра душылі сум і раздражненне. “Ну, бачыш”, азвалася пані Яначкава, каб навесці яго на іншыя думкі. “Тое самае са скурамі. Матуля, кажа мяне маладуха, навошта столькі скрэбсці, шкада працы? Паспрабуйце хоць раз вырабіць скуру попелам, тады прынамсці не смярдзіць”. – “Ты мяне яшчэ будзеш вучыць”, абарвала старая адсутную нявестку, “я ведаю, як трэба! Спрадвеку людзі скуры скрэблі, і якія то былі скуры! Вядома, калі цябе шкада працы… Ім абы адвільнуць ад працы! Таму яны ўвесь час нешта прыдумваюць і перайначваюць. Вырабляць скуру попелам! Дзе вы такое чулі!”

“Так вось цяпер,” пазіхнуў Яначак. “Дзе ўжо там, так, як мы рабілі, ім ужо не пасуе. Маўляў, каменную зброю няёмка трымаць у руцэ. Гэта праўда, мы не надта зважалі на камфорт; але сёння – ані-ні, абы ручкі не назаляць! Сама скажы, да чаго гэта ўсё дойдзе? Вазьмі цяперашніх дзяцей. Толькі іх, дзядуля, не чапайце, кажа нявестка, няхай сябе гуляюць. Ага, і што з іх будзе?”

“Ну хаця б яны не рабілі такі гармідар,” наракала старая. “Ім абы гарэзіць, праўду кажу!”

“Вось такое цяперака выхаванне,” казаў стары Яначак. “А калі час ад часу скажу нешта сыну, дык ён кажа: Татуля, вы ўжо гэтага не разумееце, цяпер іншыя часы, іншая эпоха. Дык жа, кажа, і гэтая касцяная зброя не ёсць апошнім словам; некалі, кажа, людзі вынайдуць яшчэ іншы матэр’ял. Ну, ведаеш, гэта ўжо занадта: нібыта нехта калі бачыў іншы трывалы матэр’ял, акрамя каменя, дрэва або косці! Ты павінна прызнаць гэта, як дурная баба, што… што… што гэта перакрочвае ўсе межы!”

У пані Яначкавай апусціліся рукі. “Ты”, сказала яна,”і скуль толькі бярэцца ў іх гэтая дурасць?”

“Ну, гэта ж цяпер такая мода,” шамкаў беззубым ротам старэча. “Вось, калі ласка, тамака ў той бок, чатыры дні хады адсюль, прыйшло нейкае новае племя, нейкая чужынская галота, гэта яны ўсё так робяць. Каб ты ведала, усёй гэтай дурасці нашы набраліся ад іх. Гэтай касцяной зброі і ўсяго. Нават… нават купляюць у іх гэта,” крыкнуў ён засмучана. “За нашыя добрыя скуры! Нібыта ад чужынцаў некалі было якое дабро! Галоўнае абы не звязвацца з чужынскім збродам! Наогул, гэта стары досвед продкаў: на кожнага чужаніцу трэба без лішніх размоваў напасці ды цюкнуць. Так было спрадвек: нюні не распускаць, а даць яму дыхту. Ды што вы, тата, кажа сын, цяпер іншыя справы, цяпер у нас абмен таварамі… Абмен таварамі! Калі некага пабіць і адабраць у яго ўсё, што меў, то тавары нашы, а таму не трэба нічога за гэта даваць… навошта нейкі абмен? Ды што вы, тата, кажа сын, пры гэтым вы расплочваецеся чалавечымі жыццямі, а іх шкада!.. Вось як: шкада, маўляў, чалавечых жыццяў! Такія вось цяперашнія погляды,” балматаў з агідай стары. “Яны баязліўцы, справа ў гэтым. Шкада, маўляў, жыццяў! А як, скажы, пракарміць столькі людзей, калі яны не будуць забіваць адзін аднаго? Ужо і цяпер у гашчы засталося зусім мала аленяў! Глянь ты, чалавечых жыццяў ім шкада; але да традыцыі павагі не маюць, сваіх продкаў і бацькоў не шануюць… Гэта ж нейкі заняпад,” гукнуў дзед Яначак. “Днямі гляджу, а нейкі смаркач мазюкае глінай па сцяне пячоры фігуру бізона. Я яму даў у карак, а сын кажа: Не чапайце яго, бізон жа атрымаўся, як жывы!.. Ну такога яшчэ не было! Хіба раней займаліся такімі празмернасцямі? Як не маеш, што рабіць, хлопча, дык чашы нейкае лязо, толькі не малюй бізонаў на сцяне! Навошта нам уся гэта лухта?”

Пані Яначкава сціснула вусны: “Калі б толькі бізоны,” вымавіла яна праз хвіліну.

“Што там яшчэ?” спытаўся дзед.

“Так, нічога,” замялася пані Яначкава, “мяне сорамна пра гэта казаць… Так, каб ты ведаў,” раптам яна набралася смеласці, “сёння раніцай я знайшла… у пячоры… кавалак мамантавага біўня. З яго была выразана… нібыта голая жанчына. Грудзі і ўсё такое, ведаеш?”

“Ды ты што,” жахнуўся старэча. “І хто ж гэта выразаў”.

Пані Яначкава расчулена паціснула плячыма: “Хто ж яго ведае? Мабыць нехта з маладых. Я гэта кінула ў агонь, але… У той былі такія грудзі! Ого!”

“… Ну, далей няма куды,” вырвалася ў дзеда Яначка. “Дык гэта ж распуста! Бачыш, а ўсё ад таго, што яны рэжуць усё магчымае з косці! Нам такая бессаромнасць за ўсё жыццё ў галаву не прыйшла, таму што з крэменя такое не зробіш… Вось да чаго гэта давяло! Вось яны, іхнія вынаходніцтвы! Яны ўвесь час будуць нешта выдумляць, будуць нешта новае ўводзіць, аж покуль усё не раструшчаць ды не панішчаць… І я кажу,” гукнуў дагістарычны чалавек Яначак у прароцкім прасвятленні, “што гэта не на доўга!”

/1931/

СВЯТАЯ НОЧ

“Ты мяне здзіўляеш,” крычала пані Дзіна. “Калі б то былі прыстойныя людзі, то пайшлі б да старасты, а не сталі б жабраваць! Чаму іх не пусцілі ў дом Шымановічы? Чаму гэта менавіта мы павінны даваць ім прытулак? Што мы, нечым горшыя ад Шымановічаў? Я ведаю, Шымонава жонка такую галоту не пусціла б у хату! Здзіўляеш ты мяне, чалавеча, што так апускаешся перад невядома кім!”

“Не крычы,” бурчэў стары Ісахар, “а то яны пачуюць!”

“Няхай чуюць,” не ўгаманялася пані Дзіна, яшчэ больш падвышаючы голас. “Небачаныя рэчы! Дык што гэта за гульні такія, што я не смею пікнуць ва ўласнай хаце з-за нейкіх бадзяг! Ты ведаеш іх? А можа хто іншы іх ведае? Ён кажа, гэта мая жонка. Кажуць, ягоная жонка! Ведаю я, якая завядзёнка ў такіх туляг! А цябе і не сорамна пускаць нейкіх такіх у хату!”

Ісахар хацеў быў запярэчыць, што пусціў іх толькі ў хлеў, але не стаў; бо надта любіў свой спакой.

“А яна,” працягвала раз’юшана пані Дзіна, “яна ў цікавым становішчы, каб ты ведаў. На Пана Хрыста, яшчэ гэтага нам не хапала! Езус Марыя, да чаго мы дакаціліся! І дзе толькі была твая галава?” Пані Дзіна перавяла дух. “Ну, зразумела, нейкай маладзіцы ты не можаш сказаць не. Як яна вытаропілася на цябе, дык ты і рады са скуры вылузацца, каб прыслужыць. Дзеля мяне ты б так не стараўся, Ісахар! Дык кладзіцеся, людцы, у хляве саломы хапае… Нібыта ва ўсім Віфлееме адны мы з нашым хляўком! Чаму гэта Шымановічы не далі ім ахапак саломы! Таму што Шымонка паказала б мужу, як ёй гэта не падабаецца, разумееш? Адна я, дура не дура, толькі такая натура, маўчу…”

Стары Ісахар павярнуўся да сцяны. Можа перастане, думаў ён; яна крыху мае рацыю, але падымаць такі вэрхал…

“Пускаць чужых людзей у хату,” надрывалася ў справядлівым гневе пані Дзіна. “Хто ведае, што яны за такія? І цяпер мяне цэлую ноч са страху не зажмурыць вока! Але ж цябе ўсё адно, як бачу? Дзеля людзей ты ўсё, а дзеля мяне нічога! Хаця б раз ты палічыўся са сваёй змардаванай і хваравітай жонкай! А раніцай мяне яшчэ прыбіраць за імі! Калі гэты чалавек цясляр, чаму ён не на працы? І чаму гэта я павінна цярпець гэтыя прыніжэнні? Чуеш, Ісахар?”

Але Ісахар, павярнуўшыся да сцяны, рабіў выгляд, што спіць.

“Дзева Марыя,” уздыхала пані Дзіна, “такое вось жыццё! Не спаць ад хвалявання цэлую ноч… А ён сябе спіць, як бервяно! Нам павыносяць усё з хаты, а ён сябе дрыхне… Божа, што за напасць!”

Каля поўначы яго абудзіў з дрымоты здушаны жаночы стогн. Вой, бяда,– напалохаўся гаспадар,– ну, цяпер трымайся! Абы не раззлавалася Дзіна… Тады яе не ўціхамірыць!

І ляжаў нерухома, нібыта спаў.

Праз хвіліну пачуўся новы стогн. Божа, змілуйся! Божа, зрабі, каб Дзіна не абудзілася, маліўся напалоханы стары Ісахар, але ўжо пачуў, як Дзіна пад ягоным бокам закруцілася, потым устала і пачала напружана ўслухоўвацца. Бяды не пазбегнуць, сказаў сябе ў адчаі Ісахар і затаіўся.

Пані Дзіна моўчкі ўстала, накінула ваўняную хусту і выйшла на двор. Няхай ідзе, сказаў сябе бязрадны Ісахар. Я лезці ў гэта не буду, няхай робіць, што хоча…

Глухое маўчанне цягнулася дзіўна доўга. Потым пані Дзіна вярнулася, асцярожна тупаючы. Скрозь сон Ісахару падалося, што скрыпяць і грукаюць нейкія дзверы, але ён вырашыў не высоўвацца. Мабыць, Дзіне холадна, падумаў ён, і яна распальвае агонь.

А Дзіна тым часам ізноў ціхенька выйшла. Ісахар расплюшчыў вочы і ўбачыў над вогнішчам кацялок з вадою. Навошта гэта, сказаў ён сам сябе здзіўлена і адразу ж заснуў. Абудзіўся ўжо тады, калі пані Дзіна нейкімі незвычайна імпэтнымі і рашучымі крокамі бегла на двор з кацялком, з якога валіла пара.

Ісахар здзівіўся, устаў і сяк-так апрануўся. Трэба паглядзець, што там, сказаў ён сябе энергічна, але ў дзвярах сутыкнуўся з Дзінай.

Даражэнькая, чаго ты так лётаеш, хацеў ён гукнуць, але не паспеў.

“Што ты тут соўкаешся?” гаркнула на яго пані Дзіна і пабегла на двор з нейкімі шматамі і полкамі ў руках. На парозе яна абярнулася. “Ідзі спаць”, строга прыкрыкнула на яго, “… і не лезь не ў сваю справу, чуеш?”

Стары Ісахар выбраўся на дворык. Перад хляўком ён убачыў бязрадную мужчынскую постаць і падаўся да яе. “Вой-вой”, прабурчэў ён жаласна. “Яна і цябе вытурыла? Ну, бачыш, Іосіф, гэта ж жанчыны…” І каб неяк не згадваць пра іхняе мужчынскае беспраўе, гукнуў, паказваючы на неба: “Глядзі, зорка! Ці ты бачыў калі-небудзь такую зорку?”

/1930/

АЦІЛА

Раніцай гончык прынёс з узлесся паведамленне, што на паўднёвым усходзе ўначы палае вогненная паланіца. У той дзень было холадна і вільготна, падаў дробны дожджык, мокрыя дровы не хацелі гарэць; трое людзей з групы, што хавалася ў яры, памерлі ад крываўкі. Не было, што есці, і тады двое мужчын выправіліся да пастухоў ў залессе. Яны вярнуліся позна пасля абеду прамоклыя і выматаныя на смерць. Ад іх ледзь дамагліся расповеду пра кепскія справы: авечкі падыхаюць ды і каровы пухнуць; пастухі кінуліся на іх з каламі і нажамі, калі адзін з іх хацеў адвесці ўласную цялушку, якую быў даверыў ім перад уцёкамі ў лес.

“Памолімся”, сказаў святар, які пакутваў на дызентэрыю. “Госпад змілуецца”.

“Хрыстэ элейсон”, пачаў у роспачы мармытаць невялікі натоўп. У гэты момант выбухнула вісклівая сварка паміж жанчынамі з-за нейкай ваўнянай шматы.

“Што гэта такое, праклятыя бабы?” зароў стараста і пачаў хвастаць жанчын пугай. Гэтым безраднае напружанне неяк паслабілася, мужчыны зноў адчулі сябе мужчынамі.

“Сюды гэтыя чуркі на конях не дабяруцца,” разважаў адзін вусач. “Слабкавата ім па гэтых ярах ды пралесках… У іх жа коні малыя ды худасочныя, як козы”.

“Я вось скажу”, запярэчыў нейкі раздражнёны мужык, “што трэба было нам заставацца ў горадзе. Столькі мы грошай аддалі на гэтыя муры… За такія грошыкі можна было паставіць муры да самага неба, ці ж не так?”

“Ну, ведаеш”, пасмейваўся сухотлівы пісар. “За такія грошыкі можна было паставіць муры з кнышоў. Хадзі ды адкусі кавалак – шмат людзей пажывілася з гэтага; можа і цябе што засталося”.

Стараста пагрозліва засоп; размова яму відавочна не падабалася.

“А я скажу”, гнуў сваё раздражнёны грамадзянін, “што кавалерыя нішто супраць такіх муроў… Не пускаць іх у горад ды ўсё тут. Сядзелі б цяпер у сухім”.

“Дык вяртайся ў горад ды залазь у ложак,” параіў яму вусач.

“Што мне там рабіць самому?” запярэчыў раздражнёны. “Я толькі кажу, што трэба было нам заставацца ў горадзе і бараніцца… Я ж маю права сказаць, што дапушчана памылка, не? Тыя муры столькі нам каштавалі, а тут раптам кажуць, што яны ні на што не вартыя! Так атрымліваецца, даражэнькія!”

“Няхай будзе так ці не так,” працягваў святар,”а мы мусім спадзявацца на дапамогу божую. Людцы, гэты ж Аціла ўсяго толькі нейкі паганец…”

“Біч божы”, азваўся манах, трасучыся ад ліхаманкі. “Кара божая”.

Мужчыны пахмурна змаўчалі; хворы на ліхаманку манах увесь час чытаў ім маралі, хаця і не належаў да супольнасці. У нас ёсць свой святар.– думалі мужчыны.—Ён наш, трымаецца разам з намі і не папракае надта за нашыя грахі. Нібыта ўжо мы столькі награшылі, думалі пра сябе незадаволеныя мужчыны.

Дождж скончыўся, але цяжкія кроплі ўсё яшчэ шамацелі, падаючы з кронаў дрэў. Божа, божа, божа, дундзеў святар, пакутуючы ад хваробы.

Надвячоркам вартаўнікі прыцягнулі мізэрнага юнака, уцекача з захопленай ворагам тэрыторыі на ўсходзе.

Стараста надзьмуўся і пачаў дапытваць юнака. Ён відавочна прытрымліваўся думкі, што такую дзяржаўную справу трэба рабіць заўзята. Так, сказаў юнак, гуны ўжо ў адзінаццаці мілях адсюль і паціху прасоўваюцца далей; яны занялі ягоны горад, ён іх бычыў. Не, Ацілу не бачыў… аднак, бачыў іншага генерала, такога тоўстага. Дык горад спалілі? Не, не спалілі; той генерал выдаў пракламацыю, што цывільнаму насельніцтву нічога не будзе, але горад павінен даць войску пітво, правіянт і яшчэ нешта. А таксама, што грамадзяне павінны паўстрымацца ад любых непрыяцельскіх выказванняў супраць гунаў, а інакш дойдзе да суровых рэпрэсій.

“Але ж тыя паганцы забіваюць і жанчын і дзяцей,” заявіў з упэўненасцю вусач.

Здаецца, што не, сказаў юнак. У іхнім горадзе прынамсці не. Ён сам быў схаваўся ў салому, але калі матулька сказала, маўляў, людзі кажуць, што гуны будуць забіраць маладых мужчын пасвіць іхнія статкі, то ён уцёк уначы. Вось, маўляў, і ўсё, што ведае.

Мужчыны расхваляваліся. “Дык жа вядома,” заявіў адзін, “што яны адсякаюць немаўляткам рукі, а ўжо што робяць з жанчынамі, дык і не выказаць”.

“Я нічога такога не ведаю,” сказаў юнак, нібыта апраўдваючыся. Прынамсці, калі яны прыйшлі, дык так кепска не было. А колькі ёсць тых гунаў? Можа з дзвесце, больш не будзе.

“Хлусіш,” крыкнуў вусач. “Кожны ведае, што іх больш за пяць тысяч. І куды яны прыходзяць, там усіх забіваюць і ўсё паляць”.

“Зачыняюць людзей у гумно і паляць там,” сказаў другі.

“А дзяцей саджаюць на дзіды,” падхапіў трэці з прыкрасцю.

“І пякуць іх на агні,” дадаў чацьверты, шморгаючы носам. “Праклятыя паганцы!”

“Божа, божа,” стагнаў святар. “Божа, змілуйся над намі”.

“Ты падаешся мяне нейкім дзіўным,” звярнуўся вусач да юнака з падозраю. “Як ты можаш казаць, што бачыў гунаў, калі ты хаваўся ў саломе?”

“Матулька іх бачыла,” балматаў юнак, “і насіла мяне на паддашак ежу…”

“Хлусіш,” гарланіў вусач. “Мы ж ведаем, што куды б гуны не прыйшлі, зжыраюць усё, як саранча. Пасля іх нат лісця на дрэвах не застаецца, ясна?”

“Цару нябесны, цару нябесны,” пачаў істэрычна галасіць раздражнёны грамадзянін. “А чаму гэта ўсё так? Хто вінаваты? Хто дапусціў? Мы столькі грошай аддалі на войска… Цару нябесны!”

“Хто дапусціў?” здзекліва азваўся пісар. “А то ты не ведаеш? Спытайся візантыйскага пана імператара, хто паклікаў сюды гэтых жоўтых малпаў! Хлопча, сёння ўжо кожны ведае, хто аплочвае перасяленне народаў! Гэта называецца — высокая палітыка, ведаеш?”

Стараста з важнасцю засоп. “Глупства. Усё зусім інакш. Яны, гэтыя гуны, мабыць, дома пухлі з голаду… навалач гэткая… працаваць не ўмеюць… ніякай цывілізацыі… а жраць хочуць. Таму і ідуць на нас… каб нам гэта… плён нашай працы. Ім бы толькі красці, дзяліць здабычу… і перці далей, падлюгам!”

“Гэта неадукаваныя паганцы,” сказаў святар. “Дзікі і неасвечаны народ. Гэта наш Госпад проста нас выпрабоўвае; памолімся і падзячым, і ўсё неяк будзе добра”.

“Біч божы,” пачаў усхвалявана прамаўляць ахоплены ліхаманкай манах. “Бог вас карае за вашы грахі, Бог вядзе гунаў і знішчыць вас, як жыхароў Садома. За вашую распусту і блюзнерства, за упартасць і безбожнасць вашых сэрцаў, за вашую сквапнасць і абжорлівасць, за вашу грэшную раскошу і мамону вас Бог пакінуў і выдаў у рукі ворагаў!”

Стараста пагрозліва прахрыпеў: “Ты асабліва не раззяўляйся, Domine: тут цябе не касцёл, ведаеш? Яны прыйшлі, каб нажрацца. Яны – згаладнелыя, абадранцы і галота…”

“Гэта ёсць палітыка,” заўпарціўся пісар. “Адчуваецца рука Візантыі”.
Але тут рэзка азваўся чарнявы мужык, па прафесіі лудзільшчык: “Ніякай Візантыі; гэты ўсё катляры нарабілі, больш няма каму! Тры гады таму тут быў вандроўны катляр, дык ён меў такога малога і сухарлявага каня, як у гунаў”.

“Ну і што з таго?” спытаўся стараста.

“Раскіньце мазгамі,” крычаў чарнявы мужык. “Гэтыя катляры ішлі наперадзе ды глядзелі, што дзе… То былі шпіёны… Гэта змова катляроў! Ці хто ведае, адкуль яны прыйшлі? І што наогул ім тут было трэба? Што, што… навошта, калі ў горадзе ёсць свой лудзільшчык? Абы толькі нам справу папсаваць… ды шпіёніць… Хаця б раз пайшлі ў касцёл… чаравалі… быдла закліналі… курваў за сабой цягалі. Усё ад гэтых катляроў!”

“Нешта ў гэтым ёсць,” падхапіў вусач. “Катляры народ дзіўны, нат сырое мяса жруць”.

“Кодла злодзеяў,” пацвердзіў стараста. “Курэй крадуць і наогул.”

Лудзільшчыка душыў справядлівы гнеў. “Дык бачыце! Кажуць Аціла, а на самой справе катляры… За ўсім, за ўсім гэтыя праклятыя катляры! Зачаравалі нам быдла… наслалі на нас панос… Усё катляры! Трэба было іх вешаць, як толькі які з’явіцца! Вы што, не ведаеце… не ведаеце пра пякельныя катлы? А можа не чулі, што гэтыя гуны на маршы грукаюць у катлы? І дзіця павінна зразумець гэтую сувязь! Гэта катляры ва ўсім вінаватыя… А ты,” крычаў ён з пенай на вуснах, паказваючы на чужога юнака, “ты таксама катляр, ты – хаўруснік і шпіён катляроў! Таму прыйшоў сюды… і хочаш нам галаву задурыць, гэтыя катляры, ты хацеў нас здрадзіць катлярам…”

“Павесіць яго”, завішчаў узбуджаны мужык.

“Пачакайце, суседзі,” гарланіў стараста сярод агульнага вэрхалу. “Гэта трэба расследваць… Ціха!”

“Што з ім цырымоніцца,” скавытаў нехта.

Пачалі збягацца жанчыны.

У тую ноч успыхнула паланіца і на паўночным захадзе. Падаў дробны дожджык. Пяцёра чалавек з групы памерлі ад крываўкі і кашлю.
Юнака павесілі пасля доўгіх катаванняў.

/1932/

Karel Čapek. Kniha apokrifů. Praha, 1974.

Пераклад з чэшскай - Валеры Буйвал

Карэл Чапэк (1890-1938), выдатны чэшскі пісьменнік і драматург. Аўтар раманаў “Вайна з саламандрамі”, “Звычайнае жыццё”, аповесцяў “Жыццё і творчасць кампазітара Фалціна”, “Першая змена”, казак, п’есаў “Маці”, “Белая хвароба”.

30/10/2004 › Цікавая літаратура