Міраслаў Кулеба: Імпэрыя на каленях

Менавіта подзьвіг чачэнскага народу сарваў пляны Масквы па імпэрскаму рэваншу пасьля першага вітка развалу Імпэрыі ў 1991 годзе. За гэта чачэнскім змагарам павінны быць удзячныя народы (у тым ліку беларускі), якія захавалі сваю дзяржаўную незалежнасьць у “лихие годы беспредела”, як самы расейцы называюць 1990-я гады. Масква не магла дазволіць сябе вайну на два франты. Яе магутная, узброеная да зубоў шматтысячная армія цярпела паразу за паразай ад невялікай, але цудоўна арганізаванай партызанскай арміі Ічкерыі (6 тысячаў ваяроў). Нямногія ў нас зразумелі, што ў 1996 годзе, калі ў Беларусі пускаў карані прамаскоўскі марыянэткавы рэжым, Масква ўжо рыхтавалася да брутальнага захопу Беларусі. Нават на правінцыі міліцыянты распавядалі ня крыючыся: “А нам скоро нашівкі перешьют на россійскіе. Із Мінска генерал пріезжал і расказывал…”Але дзесяткі тысячаў беларускіх патрыётаў біліся з паліцэйшчынай і гэбоўшчынай на вуліцах Менска ў абароне сваёй незалежнай дзяржавы. Беларускія змагары заявілі, што будуць абараняць Айчыну супраць маскоўскай агрэсіі ўсімі мэтадамі, як таго патрабуе Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь. А тут ў жніўні 1996 года чачэнскія партызаны імклівым ударам выбілі маскоўскіх акупантаў з Грознага. Пляны Масквы паламаліся. Крэмль вымушаны быў перайсьці да іншай тактыкі: паступовага аслабленьня і зьнішчэньня Беларусі. Але гэты шлях беспэрспэктыўны. На вачах усяго чалавецтва загнівае і гіне сама Імпэрыя Зла.

Мы публікуем фрагмэнты кнігі польскага публіцыста і ваеннага гісторыка Міраслава Кулебы (нар. 1958 г.) – Miroslaw Kuleba. Imperium na kolanach. Wojna w Czeczenii. 1994-1996. Warszawa, 1998. Кулеба ведае чачэнскіх змагароў не па кнігах. Падчас першай Чачэнскай вайны ён быў разам з ваярамі генэрала Дудаева на працягу васьмі месяцаў і стаўся сьведкам многіх баявых апэрацый. Трэба ведаць даўнюю і цяперашнюю гісторыю народа, які паставіў на калені Імпэрыю.
***

Міраслаў Кулеба: Імпэрыя на каленях (частка І)

Каўказкае гняздо

Чачэнцы зьяўляюцца адным з старэйшых народаў Каўказа. Ад старадаўніх часоў яны жывуць у сваіх радавых сядзібах і ніколі не спрабавалі захапіць землі суседзяў. Сваю краіну яны называлі Ічкерыяй альбо Нахчый-чо; цяперашнюю назву ім далі расейцы. Чачэнія знаходзіцца на Паўночным Каўказе, на паўднёва-усходнім канцы Эўропы. Яе абшары адпавядаюць памерам дзьвюх сярэдніх польскіх ваяводзтваў.

Уся краіна, па-за выключэньнем скалістых вяршыняў Каўказа, некалі была пакрыта густым лесам, які праціналі незьлічоныя рэчкі і плыні, што бягуць з блізкіх гор. Людзі жылі на іх берагах у невялікіх аулах.

Насельнікі гэтай зямлі самы сабе называюць вайнахамі альбо нахчы. Нахская мова, на якой яны размаўляюць, належыць да каўказка-ібэрыйскай сям’і і не падобная ні на адну мову ў сьвеце, па-за выключэньнем інгушскай. Яе сьляды можна знайсьці ў клінапісі старажытных гурытаў і ўрартаў ужо ў першым тысячагоддзі да н.э.

Стагоддзі таму продкі цяперашніх вайнахаў утварылі ўласную дзяржаўнасьць, заснаваную на радавым ладзе. У 8-м ст. да іх з Грузіі прышло хрысьціянства, але ў часы турэцкай экспансіі на Каўказе яны прынялі ў сярэдзіне 17-га ст. іслам. Да пачатку 20-га ст. чачэнцы мелі арабскую пісьмовасьць; у 1925 г. быў ўведзены лацінскі алфавіт, у 1938 – кірыліца.

Традыцыйнымі заняткамі каўказкіх народаў былі выпас быдла ў гарах, а на раўніне жывёлагадоўля і земляробства. Вельмі ваяўнічыя чачэнцы не вялі войнаў з іншымі каўказкімі народамі. Ваеннае майстэрства і славу бясстрашных ваяроў яны здабывалі ў войнах з захопнікамі, якія рваліся на Каўказ з старадаўных часоў.

З поўначы прыходзілі качэўнікі кімэрыйцы, скіфы, іранскія сарматы, аланы, гуны, авары, хазарскія войскі. З поўдня – арміі асірыйцаў, пэрсаў, рымскія легіёны. У 7-м ст. Каўказ захапілі арабы, якія прынесьлю туды іслам і сваю пісьмовасьць. У 11-м ст. каўказкія валадараньні каліфаў захапілі з поўдня туркі-сяльджукі. 13-е стагоддзе – гэта эпоха вялікіх мангольскіх нашэсьцяў.

Перад тым, як на Каўказ уварваліся манголы, краіна вайнахаў, што займала тэрыторыю сёньняшняй Чачэніі, перажывала пэрыяд росквіту. Будаваліся сотні каменных вежаў і крэпасьцей, якія ахоўвалі кожнае паселішча, кожную горную сьцяжыну і ўрадлівую даліну. Першым ударыў на гэтую тэрыторыю ў 1221 г. знакаміты ваеначальнік Чынгіз-хана, аднавокі Субэдэй-Багатур. 20 тысячаў мангольскіх вершнікаў спустошылі агнём і мячом паўднёвы Дагестан і наблізіліся да земляў, заселеных вайнахскімі плямёнамі. Распачалася шматгадовая вайна манголаў з горцамі Каўказа. З самага пачатку чачэнцы выкарыстоўвалі традыцыйную тактыку, вядомую з усіх наступных войнаў: ваяры рабілі завалы на горных сьцяжынах, рабілі партызанскія налёты і зьнікалі ў лясной чашчы.

Другім нашэсьцем кіраваў у 1227 г. сын Чынгіз-хана Угэдэй. 30-тысячнай мангольскай конніцай зноў камандаваў Субэдэй-Багатур. У каўказкіх гарах распачалася шматгадовая, выматваючая партызанская вайна.
Трэцяе нашэсьце манголаў распачалося ў 1236 г. Войскам камандаваў Бату, унук Чынгіз-хана. Пасьля доўгай і крывавай аблогі ў 1238 г. была сьцерта з паверхні зямлі сталіца чачэнцаў – Магас над ракой Сунжа. Кожнаму забітаму абаронцу адсеклі правае вуха. Налічылі іх 27 тысячаў.

Качэўнікі занялі раўнінную частку паўночнага Каўказа і пабудавалі там крэпасьць. У гарах працягваліся баі. Народу стэпаў ніколі не ўдалося перамагчы чачэнскіх горцаў.

Спрадвечны вораг

Расея працягнула руку ў бок Каўказа за панаваньня Пятра І. У часы Кацярыны ІІ гэта ўжо быў узброены кулак. Сувораў, перш чым перайшоў Альпы ў Швайцарыю, апрабаваў свае сілы на Каўказе.

У 1774 г. імпэрыя заглынула Кабарду, свой першы плацдарм на паўночным Каўказе. Кацярына ІІ пасяліла у стэпах Каўказа запарожскіх казакоў. Аляксандр І уключыў у склад Расеі Грузію, якую зусім нядаўна царыца ўзяла пад сваю “апеку”. Скарэньне Каўказа працягвалі наступныя цары, выдзіраючы яго кавалак за кавалкам у Турцыі і Пэрсіі. З войскамі імпэрыі ваявалі ўсе каўказкія народы, але найбольш пасьпяхова – чачэнцы.

Першым на вайну супраць Расеі павёў горцаў Шэйх Мансур. Паўстаньне, якое выбухнула ў 1785 г., ахапіла ўвесь паўночны Каўказ. Царская армія зламіла супраціў паўстанцаў праз чатыры гады. Шэйх Мансур быў схоплены і памёр у Шлісэльбургскай крэпасьці. Пасьля яго на працягу 30 гадоў з Расеяй ваяваў Бэйбулат Тайміеў з Гельдыгену.

На пачатку 19-га ст. на Каўказ прышлі ідэі мусульманскай сэкты мюрыдаў, містыкаў і аскетаў, якія абвяшчалі абсалютную роўнасьць усіх людзей. Яны хутка распаўсюдзіліся сярод чачэнцаў і народаў Дагестану. Першы лідэр новай ідэі мула Магамэд з Яргі павёў сваіх вучняў на бітву супраць экспансіі царызма, заявіўшы, што мусульманін ня можа быць падданым іншага чалавека. Мюрыдызм, злучаны муламі з лёзунгам сьвяшчэннай вайны з нявернымі – газаватам, стаўся ідэальнай зброяй у змаганьні з расейскім агрэсарам. Увесь пазьнейшы пэрыяд вялікай каўказкай вайны з Расеяй прайшоў пад знакам мюрыдызму і газавату.

Калі Расея апанавала Закаўказьзе, на шляху да яе новых заваёваў стаялі ўжо толькі народы няскораных горцаў. З 1816 г. распачалося іх сыстэматычнае скарэньне. На Каўказ прышоў з войскам Ярмолаў.

Герой Барадзінскай бітвы, царскі намесьнік генэрал Ярмолаў рэалізаваў на Каўказе палітыку генацыду. Ягоныя войскі высеклі чачэнскія лясы, каб пазбавіць абаронцаў магчымасьці схавацца. Ярмолава замяніў заваёўнік Арменіі і пазьнейшы кат Польшчы генэрал Іван Паскевіч, якому цар Мікалай І загадаў “стлуміць горскія народы або зьнішчыць непакорных”.

У 1834 г. начале антырасейскага паўстаньня ўстаў імам Шаміль. Ягоная сьвяшчэнная вайна была крывавай. Калі ў 1847 г. колькасьць чачэнцаў была паўтара мільёна, то пасьля заканчэньня паўстаньня Шаміля, якое працягвалася 25 гадоў, іх засталося ўсяго 116 тысячаў.

У гісторыі паўночнага Каўказу Шаміль быў першай постацьцю такога вялікага фармату. Ён нарадзіўся ў 1797 г. у ауле Гімры. З маладосьці ён вызначаўся кемлівасьцю і выдатнымі рысамі характару. Быў таксама надзвычай разьвіты фізычна – мог пераскочыць праз кій, які трымалі два мужчыны на выцягнутых руках над галовамі, быў славутым коннікам і стралком, а ў матсацтве валоданьня мячом ня меў сабе роўных. Ён атрымаў грунтоўную тэалагічную адукацыю, ведаў Каран, арабскую філасофію і граматыку. Ён захапіўся ідэямі мюрыдызму і ўступіў у паўстанцкі атрад, дзе ў хуткім часе ўславіўся як адзін з лепшых ваяроў. Калі старшызна абвясьціла яго імамам Чачэнііі і Дагестану, ён праявіў невычарпальную энэргію і арганізатарскі талент ў пабудове асноваў адзінай дзяржавы і яе ўзброеных сілаў. Паводле гісторыкаў, рэформы Шаміля зрабілі з каўказкіх плямёнаў сучасныя народы, якія карысталіся ў поўнай меры грамадзянскімі правамі.

Армія Шаміля – нізам – складалася з рэгулярнага войска і паспалітага рушэньня. Налічвала 15 тысячаў чалавек, з чаго 6 тысячаў конніцы. Разам з паспалітым рушэньнем Шаміль мог адначасова выставіць 40 тысячаў жаўнераў. Ніколі, аднак, гэтага ня здарылася – найвялікшы аддзел, які ў 1854 г. ваяваў у Грузіі, налічваў 12 тысячаў чалавек. Несьці вайсковую службу абавязаны былі мужчыны ўзростам ад 15 да 50 гадоў. Кожная сям’я выстаўляла аднаго жаўнера. Ваявалі таксама дабраахвотнікі, а пры неабходнасьці – усе. Звычайна на абарончыя пазыцыі разам з мужчынамі выходзілі жанчыны, якія бралі ўдзел у баях. Войска складалася з кавалерыі, пяхоты і артылерыі. Шаміль меў таксама сваю гвардыю, якая налічвала 600-900 чалавек. Аднаго гвардзейца – муртазэка – з канём і поўным узбраеньнем выстаўлялі дзесяць гаспадарак. Падчас мабілізацыі паспалітага рушэньня гвардзейцы станавіліся камандзёрамі дабраахвотнікаў. Гвардзейцы вызначаліся выключнай мужнасьцю ў баях. Яны давалі прысягу, што памруць, але не адступяць перад ворагам. Ня было такога выпадку, каб муртазэк здаўся ворагу ў баі.

Пазьбягаючы, калі толькі гэта было магчыма, вялікіх бітваў з добра вышкаленымі царскімі жаўнерамі, імам Шаміль з вялікай хуткасьцю перамяшчаўся на вялікія адлегласьці. Ён выкарыстоўваў гэтую тактыку, з-за якой рэгулярная армія ворага губляла сілы, на працягу дзесяцігоддзяў. І Шаміль граміў ушчэнт па чарзе царскіх генэралаў, якіх прысылалі на Каўказ. Штогод у вайне гінула па 25 тысячаў расейскіх жаўнераў. Генэрал Вельямінаў сказаў некалі: “Тыя арміі, якія мы страцілі на Каўказе, і тыя лепшыя людзі, якія загінулі там у бітвах, маглі б заваяваць для нас ўсе землі паміж Турцыяй і Японіяй”.

Найлепшы камандзёр у арміі Шаміля Байсангур Бенаеўскі аднойчы пасьля бітвы падышоў да імама з раздробленай рукой. Зьдзіўлены Шаміль спытаў – “што гэта там у цябе вісіць?” Байсангур нахіліўся, прыціснуў руку, якая вісела на скуры, а потым выпрастаўся, абрываючы яе ад цела. Але ацалелай рукой ён мог без перапынку секчы шабляй сем гадзін, рассякаючы ворагаў напалам. У незьлічоных бітвах гэты улюбёны герой чаченскай гісторыі страціў яшчэ нагу і вока. Калі яму выдалялі разьбіты вочны яблык, ён сказаў – “калі хаця б адзін мускул здрыганецца ў мяне на твары, вылупіце мне другое вока”. Каб ён мог ваяваць, яго прывязвалі да сядла. Ён працягваў самотнае змаганьне і тады, калі Шаміль здаўся ў палон цару.

Нават вораг вымушаны быў аддаць належнае чаченскім змагарам. Вось як разглядаў іх гісторык каўказкіх войнаў В. Пота: “Чачэнец ёсьць статны і моцны. Высокага росту, хударлявы, з вострымі рысамі твару і хуткім рашучым позіркам. Ён зьдзіўляе сваёй рухлівасьцю, хваткасьцю, спрытам. Апрануты сьціпла, без раскошы, ён ганарыцца толькі зброяй, супернічаючы ў гэтым з кабардзінцамі. Ён носіць зброю неяк выключна ўрачыста, што адразу кідаецца ў вочы казакам і горцам. У баі чаченцы кідаюцца ў цэнтар калёны і пачынаюць жудасную разьню, таму што яны хваткія і бязьлітасныя, як тыгры”.

“Кепска апрануты, пад дажджом, босы, у брудзе, без цёплай ежы чачэнец ў імя веры цярпліва зносіў стому, голад і хваробы – прызнаваў царскі генэрал Ф. Дубровін. – Чачэнцы ганарлівыя, ганарацца сваёй незалежнасьцю і вераць у прыўкрасную будучыню свайго народу і сваёй айчыны”.

Мірная дамова, якой скончылася каўказкая вайна, што працягвалася дзесяцігоддзямі, давала чачэнцам зусім выключнае месца сярод народаў расейскай імпэрыі. Чачэнцы захоўвалі права на нацыянальную самастойнасьць, уласную веру, маглі насіць зброю, не плацілі някай даніны ў царскую казну, не служылі ў царскай арміі. Калі Расея парушыла гэтыя ўмовы, выбухнула новае паўстаньне.

Горцаў Чачэніі і Дагестана павёў у бой 23-гадовы Алібэк-Хаджы Зандацкі. Калі пасьля паразы паўстаньня расейскі палявы суд асудзіў яго разам з 28 таварышамі на сьмерць, Алібэк-Хаджы сказаў у апошнім слове: “Толькі перад Богам і чачэнскім народам мы прызнаем сваю віну ў тым, што нягледзячы на ахвяры мы не здолелі вярнуць дадзенай нам Богам волі”.

У 1877 г. быў падпісаны новы мір, умовы якога Расея зноў не выконвала. Вайна за волю працягвалася. На паўночным Каўказе распаўсюдзіўся арыгінальных партызанскі рух, называны змаганьнем абрэкаў. Абрэкі, пра якіх народ складаў песьні, ваявалі супраць царскай, а пазьней супраць бальшавіцкай адміністрацыі. Яны помсьцілі за свае крыўды і станавіліся абаронцамі правоў звычайных людзей. Яны вызначаліся адчайнай сьмеласьцю, іх не маглі злавіць на працягу дзесяткаў гадоў. Найславуцейшым зь іх быў Зэлімхан Харачоеўскі. Ён стаўся абрэкам, калі царскі прыстаў ударыў па твары ягонага дзеда Бахно, якому было 104 гады. Апошні чачэнскі абрэк Хасо быў забіты ворганамі КГБ толькі ў 1963 г. Гэты стары важыў 43 кіляграма і нёс на сабе столькі ж кіляграмаў узбраеньня. Яго застрэлілі на могілках, калі ён капаў сябе магілу, каб памерці вольным чалавекам.

Пасьля заканчэньня ваны на Каўказе чачэнцы шукалі ваеннай славы таксама ў шэрагах расейскай арміі. Падчас расейска-турэцкай вайны (1877-78 гг.) былі заўважаны выключныя здольнасьці каўказкіх горцаў да патрульнай службы і імклівых налётаў. “Іхны ўдар кінжалам пэўны і рэдка не бывае сьмяротным, яны страляюць уначы наўскід, на гук, на агонь стрэлу – і дэманструюць у гэтым відавочную перавагу над вышкаленымі казакамі, не кажучы пра жаўнераў. Коннік-горац адважна б’ецца на кані, сьпешаны ён сьмела ідзе ў атаку, а ў індывідуальным баі ўмее схавацца на мясцовасьці”. На працягу двух гадоў вайны ў шэрагах царскай арміі служылі 42 тысячы каўказкіх горцаў. “Яны самы рваліся на вайну. Вайна – гэта іхнае жыцьцё. Георгіеўскі Крыж – гэта іхная мара і шчасьце”.

У 1914 г. была сфармавана Каўказкая Мясцовая Наёмная Конная Дывізія, якая складалася з шасьці палкоў: Дагестанскага, Кабардзінскага, Чачэнскага, Інгушскага, Чаркескага і Татарскага. На франтах І Сусьветнай вайны яна наганяла страх пад імем “Дзікай Дывізіі”, а падчас бунта генэрала Карнілава ў 1917 г. яна ішла ў авангардзе яго коннага корпуса на захоплены бальшавікамі Петраград.

(Працяг будзе)

Пераклаў з польскай Валеры Буйвал

8/9/2010 › Навіны