Міраслаў Кулеба: Імпэрыя на каленях

(частка ІІІ)

На парозе свабоды

У 1990 годзе ў Чачэна-Інгушэціі 90 адсоткаў працаздольных мужчын былі беспрацоўнымі. Кожны хлапец ва ўзросьце 13-14 гадоў езьдзіў з бацькам на заробкі. Езьдзілі ў Сібір, Далёкі Усход, Паволжа і Казахстан. На гаспадарцы на большую частку года заставаліся толькі жанчыны. У статыстыцы СССР Чачэна-Інгушэція займала апошняе 73-е месца што тычылася жыцьцёвага ўзроўню. Што тычылася сьмяротнасьці сярод немаўлят – рэспубліка мела другое месца.

Развал Савецкага Саюза абудзіў у народах імпэрыі спадзяваньні на ўсталяваньне самастойнага дзяржаўнага існаваньня. Пад канец васьмідзесятых гадоў у Чачэніі паўсталі першыя нефармальныя арганізацыі патрыятычнага характару.

Першыя мітынгі сталі трыбунай, зь якіх было заяўлена аб незалежніцкіх памкненьнях чачэнцаў. Яны распачаліся ў 1988 г. Паўсталі падпольныя арганізацыі. У 1989 г. узьнік аргкамітэт “Ірацкіх дабраахвотнікаў”. Вайсковымі справамі гэтай заканспіраванай арганізацыі займаўся былы афіцэр савецкіх танкавых войскаў Магамэт Сайдулаеў. “Мы хацелі высьветліць, колькі людзей пойдзе за намі на вызвольную вайну супраць Савецкага Саюза. Мы ведалі добра, што ніхто з нас не паедзе ваяваць у Ірак, але пад выглядам арганізацыі гуманітарнай дапамогі да нас запісаліся 27 тысячаў чалавек. Цяпер я сам зьдзіўляюся, што не было ніякага страху, а КГБ ў той час сядзеў у нас на хвасьце”.

Зэлімхан Яндарбіеў заняўся палітыкай падчас навучаньня ў Маскоўскім унівэрсітэце, калі разам з групай маладых людзей утварыў чачэнскую арганізацыю “Барт” (“Адзінства”). На пачатку 1990 г. “Барт” пераўтварыўся ў Вайнахскую Дэмакратычную Партыю, першую ў Чачэніі апазыцыйную партыю. Яе дзеячы адыгралі актыўную ролю ў падрыхтоўцы Кангрэсу Чачэнскага Народа, які прывёў да ўлады Джахара Дудаева.

Адным з арганізатараў і чальцоў Вайскова-Патрыятычнага Зьвязу “Мансур” быз Маўладзі Удугаў, пазьнейшы міністар інвармацыі Чачэніі. Мэтай гэтай арганізацыі было правядзеньне ідэалагічнай працы сярод патрыятычна настроенай моладзі і ўтварэньне зь яе баявых груповак. Падчас жнівеньскага путчу 1991 г. актывісты арганізацыі “Мансур” з павязкамі на рукавах адкрыта выступілі супраць спэцназа МУС. Тады яны былі ўзброены толькі гімнастычнымі дубінкамі і кіямі.

Фэномэн Дудаева

Сцэнай прэзэнтацыі поўнага палітычнага спэктру Чачэніі стаў Кангрэс Чачэнскага Народу, які адбыўся ў Грозным 23-25 лістапада 1990 г. У ім ўзялі ўдзел больш за тысячу дэлегатаў, дзеячаў незалежніцкіх рухаў і прадстаўнікоў усіх палітычных сілаў Чачэніі. Кангрэс прызнаў, што настаў час рэалізацыі нацыянальных памкненьняў, і заявіў аб ўтварэньні Чачэнскай Рэспублікі Начый-чо, якая “афіцыйна не ўваходзіць ані ў склад СССР, ані таксама Расейскай Фэдэрацыі”. Старшынём выканаўчага камітэту кангрэса быў абраны генэрал Джахар Дудаеў.

Джахар Дудаеў зьявіўся на палітычнай арэне дастаткова нечакана. Усё сваё жыцьцё ён прысьвяціў вайсковай кар’еры і на гэтым полі дасягнуў посьпеху – стаўся першым у гісторыі СССР чачэнскім генэралам. Парадаксальна, але савецкі генэрал Джахар Дудаеў стаў выразьнікам поглядаў найбольш радыкальных груповак, якія імкнуліся да незалежнасьці.

Ён нарадзіўся ў 1944 г. у Ялчароі, горнай вёсцы на памежжы Чачэніі і Інгушэціі. Паходзіў з вельмі ваяўнічага роду, якога ворагі баяліся як агня і які меў вялікія заслугі ў вайне супраць Расеі. Некалькімесячным немаўляткам Джахар падзяліў лёс усяго народа – у вагоне-цялятніку паехаў у ссылку ў Казахстан. Знаходзіўся там з сям’ёй трынаццаць гадоў.

Можа, той факт, што хлапец быў любімцам бацькоў, наймалодшым сярод пятнаццаці дзяцей, тлумачыць шмат якія асаблівасьці ягонага характару. Джахар быў непакорлівым, рэзкім, непрадказальным, а калі трэба – цьвёрдым і няўступлівым.

Будучы прэзыдэнт пачаў працаваць электрыкам на будоўлі. Потым вывучыўся ў Тамбоўскай вышэйшай лётнай вучэльні і атрымаў дыплём лётніка-інжынэра. Яму як лепшаму навучэнцу ўручыў дыплём знакаміты савецкі лётнік-зьнішчальнік Кажадуб. Калі Джахар паспрабаваў паступіць у Лётную Акадэмію, яму адмовілі. Чачэнец ня меў права быць вышэйшым камандзёрам. Малады афіцэр паехаў у Маскву і цэлы тыдзень правёў пад брамай Крамля, дамагаючыся прыёму ў міністра абароны. “Я хутчэй павешуся, але не вярнуся ў частку не паступіўшы ў акадэмію”. – заявіў ён. Калі генэрал Язаў убачыў службовыя дакуманты Дудаева, то аблаяў камандуючага лётных войскаў. Дарога ў акадэмію была адкрыта.

У 1974 г. Дудаеў закончыў камандны факультэт Ваеннай Лётнай Акадэміі. Прасоўваючыся ў вайсковай герархіі, ён атрымаў званьне генэрал-маёра і пасаду камандзёра дывізіі стратэгічных бамбавікоў на эстонскай базе ў Тарту. У Аўганістане ён камандваў дывізіяй стратэгічных бамбавікоў. Першым ён выкарыстаў мэтад дывановага бамбардаваньня. Генэралам ён змог стаць толькі тады, калі ў 1989 г. адмянілі таемны дэкрэт савецкага ўраду, які забараняў надаваць чачэнцам вайсковыя званьні вышэйшыя за палкоўніка. Ажаніўся з Алай Куліковай, расейкай, мастачкай паводле адукацыі. Яна таксама пісала вершы. “Маці ахапіў гнеў”. – успамінае старэйшы брат генэрала Басхан. Старэйшы сын Джахара Аўлур нарадзіўся ў 1971 г., дачка Дана ў 1974. Малодшы сын Дэгі нарадзіўся ў 1984 г.

Джахар быў глыбокім вернікам, хаця рэдка знаходзіў час на штодзённыя малітвы – намаз. Зазвычай ён працаў па пятнаццаць гадзінаў у суткі. Ён быў здольны сінхронна перакладаць з ангельскай мовы, займаўся баявымі відамі спорту, вельмі добра гуляў у тэніс. Стаўся нават чэмпіёнам рэспублікі сярод школьнікаў. Сам, сваімі рукамі пабудаваў свой дом ад фундамэнту да даху. Цікавіўся мастацтвам і прыродай, чытаў расейскую класіку – Лермантава, Пушкіна, Талстога, Чэхава. Любіў кветкі. У ягоным доме штодня ў вазах стаялі сьвежыя букеты.

Анатолі Прыстаўкін, аўтар аповесьці “Начавала хмарка залатая”, у якой распавядаецца аб трагедыі чачэнцаў, быў аднойчы ў Таліне. “Калі ў кінатэатры паказвалі фільм, заснаваны на маёй аповесьці, Дудаеў выкупіў цэлую залю для сябе. Сядзеў і плакаў усе паўтары гадзіны”. – успамінае пісьменьнік. Такія праявы пачуцьцяў здараліся і раней у сям’і Дудаевых. Калі старэйшы брат Джахара Халмарза вярнуўся ў 1959 г. з ссылкі, ён наняў усе грозьненскія таксоўкі, сфармаваў зь іх доўгую калёну, на сядзеньні апошняй машыны паклаў свой капялюш, сам сеў у першую машыну – і езьдзіў па сталіцы, пакуль хапіла грошай.

Дудаеў, малады генэрал з вялікай будучыняй, прыехаў на чачэнскі кангрэс як ганаровы госьць. Калі яго абралі старшынём выканаўчага камітэту кангрэса, ён вырашыў, што павінен прысьвяціць сваю вайсковую кар’еру служэньню народу. У сакавіку 1991 г. ён падаў у адстаўку на ўласнае жаданьне.

У Грозны тады прыехаў генэрал Дэйнэкін, які запрапанаваў Дудаеву пасаду камандуючага паветранай арміі і пагоны генэрал-палкоўніка. Дудаеў адказаў: “Найвышэйшая пасада для мяне – гэта быць шэраговым чачэнцам”.

Для характарыстыкі ягонай палітычнай фігуры знайшлі трапнае вызначэньне: палітычны рамантызм.

Дабраахвотная нацыянальная гвардыя

Другі этап Кангрэсу Чачэнскага Народу рыхтаваўся патаемна. Паводле савецкіх законаў, зьезд быў нелегальным. Ахоўваць кангрэс ўзялася моладзь з патрыятычных арганізацый. Афіцыйна было абвешчана, што кангрэс адбудзецца 8 чэрвеня 1991 г. на стадыёне ў Грозным. Прыдумалі хітрык. “Калі з усяго Каўказу пачалі прыязджаць дэлегаты, на вакзалах і ў аэрапорце іх сустракалі нашы людзі, якія забіралі гасьцей ў вызначанае месца – Дом культуры. Улады зарыентаваліся, кінулі туды ўзброеных людзей з МУС, але было ўжо надта позна. Мы выставілі ўласную ахову і не пусьцілі іх унутр. Яны хацелі ўжыць сілу, але мы не адступілі. Зьезд адбыўся, хаця многія удзельнікі кангрэса ўжо тады палохалі нас – хочаце, каб прыехалі расейскія танкі?” – успамінае адзін з актывістаў Руха Шэйха Мансура.

Зьезд абраў курс на незалежнасьць. Умераныя палітыкі ў паніцы пакінулі залю паседжаньняў. Дудаеў станавіўся лідэрам усяго Каўказу.

19 жніўня 1991 г. у Маскве распачаўся памятны жнівеньскі путч. Зэлімхан Яндарбіў езьдзіў па вуліцах Грознага з мэгафонам і заклікаў грамадзянаў да барацьбы за незалежнасьць і дэмакратыю. “Настаў час дзейнічаць, калі трэба – нават са зброяй у руках. Трэба ўтварыць падпольныя ўзброеныя арганізацыі і аддзелы!” Гэта быў пачатак падзеяў, якія атрымалі назоў чачэнскай рэвалюцыі.

Кангрэс засядаў бесперапынна. 20 жніўня кангрэс папярэдзіў усе расейскія вайсковыя часткі ў рэспубліцы, што на любыя агрэсіўныя дзеяньні з іхнага боку чачэнцы адкажуць сілай. Высьветлілася, што савецкія ўлады Чачэніі рыхтуюцца да ўдару. Калі маладыя гвардзейцы праводзілі выведку на мясцовасьці, адсочваючы дзеяньні войскаў МУС і КГБ, то не зьвярнулі ўвагі на вялікую колькасьць грузавікоў, якія зьявіліся ў розных месцах. Толькі старэйшыя здагадаліся аб усім. Яны памяталі вываз 1944 г.: грузавікі былі падрыхтаваны для людзейй.

На працягу ўсяго 22 жніўня на цэнтральнай плошчы Грознага працягваўся шматтысячны мітынг прыхільнікаў Дудаева. 23 жніўня нацыянальная гвардыя ачапіла сядзібу КГБ, і начальнікі гэтай інстытуцыі зьвярнуліся з просьбай да кіраўніцтва кангрэсу, каб тыя ўстрымалі моладзь. Яндарбіеў асабіста размаўляў па тэлефоне з міністрам унутраных справаў, які запэўніў, што КГБ ня будзе ўмешвацца ў палітычныя працэсы. Міністар прасіў, каб людзі не грамілі грозьненскі КГБ. Было дасягнута пагадненьне, што ўнутры будынка гвардзейцы выставяць свой пастарунак, дзейнасьць КГБ будзе прыпынена, а архівы апячатаны.

Адразу ж пасьля гэтага быў павалены з пастамэнту помнік Леніну на галоўнай плошчы Грознага. Бронзавую статую цягалі па вуліцах, а потым скінулі ў раку Сунджу. Натоўп заняў сядзібу ўраду, на якой замест чырвонага сьцягу ўзьнялі нацыянальны сьцяг.

Вярхоўная Рада рэспублікі, якая фармальна заставалася вярхоўным ворганам савецкай улады, не хацела саступаць. Была мабілізавана міліцыя, паўстала небясьпека ўзброенага канфлікту з маладзёвай гвардыяй. Кіраўнікі кангрэсу заклікалі народ да супраціву. Упершыню на вуліцах горада зьявіліся людзі са зброяй у руках. Людзі несьлі ў сядзібу кангрэса пляшкі з запальным рэчывам. Іліес Арсанукаеў пачаў фармаваць узброеныя аддзелы.

2 верасьня з пяці раніцы на плошчы перад сядзібай кангрэса пачаў зьбірацца ўзброены натоўп. Шаміль Басаеў, які ў той дзень прыехаў у Грозны, стаў перад выбарам жыцьцёвага шляху. Ён паехаў на таксі дахаты ў Ведзяно, узяў карабін і гранаты і вярнуўся ў сталіцу.

Шаміль Басаеў, народжаны ў 1965 г., закончыў сярэднюю школу ў Алхан-Кала пад Грозным. У 1983-85 гадах служыў у савецкай арміі ў пажарным разьліку. З 1986 па 1988 г. вучыўся ў Інстытуце Мэханізацыі Сельскай Гаспадаркі ў Маскве. Чытаў рэлігійныя трактаты і філасофскія творы, някепска зарабляў гандлем кампутараў. Калі ў Чачэніі пачалося рушаньне, ён усё кінуў і вярнуўся дадому.

Праз некалькі гадоў, калі Басаеў абараняў Грозны ад расейскіх танкаў, ён напісаў у дзёньніку адной з дзяўчын-партызанак:
“Мой дэвіз: Вера! Айчына! Гонар!
Мэта: Воля, Мір, посьпех усіх мусульманаў, перад усім у Чачэніі.
Ідэал: Прарок Магамэт.
Мара: пазбавіцца ад усіх недахопаў і грахоў і патрапіць у Рай (чаго зычу й Табе).
Ненавіджу: фальш і здраду.
Шаную: сілу духа. О, Алах! Дай мне яе!
Пра ўсё не напішаш. Аб усім можна толькі марыць”. Потым Шаміль цытуе максімы з Дыдро і Сэнэкі.

Пакуль што прыбылы генэрал стаяў пад сядзібай кангрэсу з карабінам на плячы і гранатай у кішэні. Да дабраахвотнікаў зьвярнуўся з прамовай Беслан Ганцеміраў. Маладзён, які ў недалёкай будучыні адыграе ганебную ролю ў падзеях, тады выставіўся як гарачы прыхільнік ідэі незалежнасьці. Ён казаў, што на загад Джахара Дудаева трэба ўтварыць адмысловы атрад, які будзе здольны выканаць кожную пастаўленую задачу. Перад усім трэба было наладзіць ахову кангрэса і ўзяць пад кантроль сядзібу тэлебачаньня.

Камандзёрам арганізаванага на месцы аддзелу стаў Руслан Шамаеў, прапаршчык савецкага спэцназу. Шамаеў, народжаны ў 1964 г., дванаццаць гадоў насіў чырвоны бэрэт спэцназаўца, чатыры гады служыў у Карабаху. Ягоны атрад “Эфа” быў падпарадкаваны непасрэдна начальніку КГБ Вадзіму Бакаціну. З базы ў Фэргане спэцназаўцаў рэгулярна перакідвалі на тры месяцы ў Карабах, дзе яны выконвалі дывэрсійныя задачы, грамілі то адзін, то другі бок канфлікта. “У залежнасьці ад таго, зь якой нагі ўстаў з ложка Бакацін”. – казаў Шамаеў.

З дабраахвотнікаў былі сфармаваны чатыры ўзвады. Камандзёрамі ўзвадоў сталі вэтэраны вайны ў Аўганістане. Басаеў, што праўда, ніколі не ваяваў, але меў ўласную зброю, што аказалася дастатковай рэкамэндацыяй. Ганцеміраў прызначыў яго камандзёрам трэцяга ўзвода. Сярод 150 дабраахвотнікаў зброю мелі нямногія. Аддзел назвалі Ротай спэцпрызначэньня Чачэнскай Нацыянальнай Гвардыі.

У штабе кангрэсу для гвардзейцаў выдзелілі памяшканьне, дзе адбываўся запіс дабраахвотнікаў. Ганцеміраў шукаў месца для базы. А тымчасам Шамаеў выехаў у Фэргану, дзе стаяла ягоная родная частка. Ён вырашыў звольніцца з службы. Вярнуўся ён толькі на прыканцы кастрычніка. “Іншыя камандзёры ўзвадоў таксама разьехаліся. – успамінае тыя першыя дні Басаеў. – Пабылі дзень і зьніклі. Я застаўся і ўсё лягло на мае плечы. На працягу наступных двух гадоў я ні разу ня быў дома”.

(Працяг будзе)

Пераклаў з польскай Валеры Буйвал

11/9/2010 › Навіны