Міраслаў Кулеба: Імпэрыя на каленях

(частка XVIII)

Марская пяхота штурмуе горы

Невядома адкуль у Ельцына ўзьнікла ідэя паслаць на штурм чачэнскіх гор марскую пяхоту. Можа ён прыгадаў матросаў, якія ішлі з наганамі на Зімовы палац? “Туды павезьлі марскую пяхоту з Ціхага акіяна – уявіце сабе, што гэта будзе за пяхота?!” – заўважыў на гэта генэрал Лебедзь. Адзін з палкоў марской пяхоты прайшоў сваё баявое хрышчаньне 16 студзеня 1995 г. пад Аргунам.
“Мы ведалі, што маем перад сабой марскую пяхоту, сьвежых жаўнераў, якія мабыць былі цудоўна навучаныя. – успамінае Салаўдзі Кутаеў з прэзыдэнцкай гвардыі Дудаева, які ўдзельнічаў у тым баі. – У іх полк пяхоты, а нас трыццаць чалавек, сямнаццаць гранатамётаў, чатыры станкавых кулямёты і два буйнакалібэрных. Яны пайшлі на нас нават ня крыючыся – у псіхічную атаку. На маршы рабілі сальта, стралялі. Мы іх падпусьцілі на 300 м і абстралялі аскелачнымі з гранатамётаў. Потым ударылі па іх, трыццаць чалавек на цэлы полк. Ва ўсіх нашых аголеныя галовы, доўгія бароды. Мы крычалі, як апантаныя: “Алаху акбар!” І… марская пяхота пачала ўцякаць, пакінуўшы сваіх забітых. Яны больш не ўступалі з намі ў кантактны бой. Адсунуліся на 3 км і стралялі адтуль з гармат”.
З самага пачатку вайны было вядома, што пасьля падзеньня Грознага ваяры будуць вымушаны адыйсьці ў горы, дзе пачнуць партызанскую вайну. Аднак, аказалася, што ў расейскай арміі няма частак, навучаных ваяваць у горных умовах, якія б мелі адпаведнае снаражэньне, валодалі б навыкамі і мелі б забесьпячэньне.

Аддзелы марской пяхоты Ціхаакеанскага, Балтыйскага і Паўночнага флётаў ўзялі актыўны ўдзел у баях у траўні-чэрвені 1995 г. Жаўнеры штурмавалі парослыя лесам горныя масівы пад Шатоем і Ведзяно. У тых баях часткі марской пяхоты панесьлі цяжкія страты.
Ваяры шанавалі марскіх пехацінцаў. Тыя забіралі з поля бою ўсіх сваіх параненых і палеглых. Так, як чачэнцы. Не пакідалі нікога, нават пад забойчым агнём. Чорныя бушлаты з чырвонымі стужкамі – вось што засталося ў руінах Грознага ад марской пяхоты з Уладзівастока. У Расею на борце транспартных “Чорных цюльпанаў” штодня вярталася некалькі трупаў марскіх пехацінцаў. Як і ўсе іншыя расейскія спэцназы, — ОМОНы, “Альфы”, “Віцязі”, “Вымпелы” і “Вегі”, “Белыя скарпіёны” і “Рыжыя псы”, СОБРы , ОДОНы, “Ваўкалакі” і “Кобры”, — марская пяхота ператваралася з эліты арміі ў груз 200.

Пірава перамога

Цяжка адказаць на пытаньне, чаму расейцы так доўга ішлі па раўнінах Чачэніі. Яны ж мелі такую колькасьць войскаў і бранетэхнікі, што напэўна без намаганьняў маглі б зламаць абарону нешматлікіх ужо і зьнясіленых бесперапыннымі шматмесячнымі баямі чачэнскіх атрадаў. Можа тэмп прасоўваньня фэдэральных войскаў вызначаўся іншымі, акрэм мілітарных, чыньнікамі, пра якія мы пакуль ня ведаем? А можа крыху праўды ёсьць у словах расейскага афіцэра, які ваяваў на баку чачэнцаў: “У іх не было глабальнай ідэі, за якую варта было намагацца. У войску жаўнер думае сабе ўвечары – яшчэ адзін дзень прамінуў, а я жывы. І нішто больш яго не цікавіць. У Чачэніі так думалі ня толькі жаўнеры, але і афіцэры. Дзень прамінуў, а ў стаж залічваюцца тры дні. І я жывы!”
У
горных умовах, выгодных для вядзеньня абароны, страціла значэньне тактыка лабавых удараў, якую расейцы выкарыстоўвалі на раўнінах не лічачыся з стратамі. Яны ўсё актыўней выкарыстоўвалі мэтады манэўровай вайны – абыходзілі чачэнскія абарончыя раёны. Расейскім начальнікам ішлося аб зламаньні стабільнага стэрэатыпу, што жаўнеры рэгулярнай арміі ня могуць ваяваць у гарах, а горныя ўмовы для чачэнскіх сілаў зьяўляюцца ідэальнымі для ўтварэньня абарончай лініі, якую ня ўдасца прарваць.

З часам расейцы пачалі рабіць спробы нанясеньня імклівых удараў на недаступныя, здавалася б, тылы чачэнскіх атрадаў. Так было, напрыклад, у Чарсэной. Туды фэдэральныя войскі дайшлі, фарсуючы балоты і лясы з дапамогай адмысловых машын, якія зразалі дрэвы і засьцілалі стваламі дарогу для бранетэхнікі. Тады ў абкружэньне патрапіў атрад Докі Умарава. “Яны абкружылі нас цалкам. Чатыры дні мы былі без вады, змагаліся то на адным пагорку, то на другім. Мы мелі двух параненых. Утрымлівалі іх пры жыцьці, зьбіраючы зь іх чарвякоў”.

У другой палове траўня і першай палове чэрвеня 1995 г. хада падзеяў на франтах чачэнскай вайны паказала, што ваяры ня ў стане супраціўляцца расейскай арміі, якая мела несуразьмерную, у шмат разоў большую колькасную перавагу, ня кажучы ўжо пра матэрыяльную перавагу. Да таго ж, расейская армія вяла рэгулярныя паўнамаштабныя ваенныя дзеяньні з выкарыстаньнем цяжкой артылерыі, танкавых войскаў, а таксама франтавой і нават стратэгічнай бамбардовачнай авіяцыі. У сувязі з гэтым чачэнскае камандаваньне пачало разглядаць іншыя варыянты арганізацыі супраціву. Перанясеньне дывэрсійных апэрацый на тэрыторыю Расеі стала непазьбежным. Больш таго, гэта была адзіная і апошняя магчымасьць паўплываць на хаду падзеяў.
Тым ня менш, нават у найцяжэйшы пэрыяд вайны знаходізіліся аптымісты, якія сьцьвярджалі, што сапраўдная вайна яшчэ не пачыналася. “Толькі цяпер вызначыліся здольныя камандзёры, вывучыліся жаўнеры. – казалі яны. – Калі пачнецца партызанская вайна, яна будзе праходзіць на тэрыторыі Расеі. Удар – адыход, удар – адыход. Расейцы будуць бязмоцныя”.
Яны казалі таксама, што з 19 адміністрацыйных раёнаў Чачэніі праз паўгода вайны расейцы маюць пад сваім – частковым – кантролем толькі дзевяць. Адзін з раёнаў – сталіца Грозны, дзе падчас дывэрсійных атакаў расейцы штодня несьлі страты ў людзях і тэхніцы.

Да таго ж, чачэнскія атрады наагул не пазьбягалі вядзеньня даўгачасовых пазыцыйных баёў. А ў некалькіх месцах, напрыклад пад Шатоем, нават здолелі ўтрымліваць цэльную лінію фронту. “Самае важнае ёсьць тое, што мы пераканаліся, што можам ваяваць зь імі на раўнінах. – кажа прэфэкт Шатоеўскага раёну Давуд Ахмадаў. – Пасьля захопу Грознага яны ішлі да гор чатыры месяцы. А з Грознага да Шатоя ўсяго 56 кілёмэтраў”.

Стабілізацыя сітуацыі ў Чачэніі была толькі марным жаданьнем расейскага камандаваньня. На самай справе фэдэральныя войскі кантралявалі месцы сваёй канцэнтрацыі, а астатняя частка тэрыторыі рэспублікі была ў прынцыпе “нічыёй”. Атрады ваяроў свабодна перасоўваліся па гэтай тэрыторыі. Аб тым, наколькі падманлівымі ёсьць спадзяваньні на хуткае заканачэньне вайны, яны пераканаюцца ўжо ў хуткім часе. У той самы дзень, калі жаўнеры ўтыркнулі расейскі сьцяг у Шатоі, выбухнула навіна аб рэйдзе Басаева на Будзёнаўск.
“Найцяжэйшым пэрыядам вайны была вясна 1995 г. – успамінае спэцназавец з палка Гелаева Айнды Ізраілаў. – Мы страцілі Шатой. Здавалася, усё скончана. Людзі масава адыходзілі з атрадаў дахаты. Мы адступілі ў горы, зусім упалі духам. Калі б расейцы тады пайшлі далей, вайна б закончылася. У нас не было ніякага тылу, не было баепрыпасаў, нават мундзіраў. Выжывалі, хто як мог. Не было што есьці. І раптам – Будзёнаўск. Як ён нам дапамог! Шаміль паставіў людзей на ногі, людзі паверылі ў сябе. Гэта быў вялікі пералом у сьведамасьці людзей. Стала зразумелым, што ёсьць магчымасьць весьці вайну на тэрыторыі Расеі. Можна сказаць, што пасьля Будзёнаўска армія адрадзілася.

“Дзіўная вайна”
Чацьверты этап ваенных дзеяньняў: ліпень 1995 – ліпень 1996 г.

“У Чачэніі толькі тое месца ёсьць нашым, дзе стаіць расейскі аддзел. – пісаў у ХІХ ст. гісторык каўказкай вайны Пота. Цяперашняя чачэнская вайна была вельмі падобнай на тую. “Пад нашым кантролем ёсьць толькі тэрыторыя пастарунку, які мы абараняем. Нічога больш расейская армія ў Чачэніі не акупіруе і не кантралюе!” – казалі расейскія жаўнеры журналістам.

Зусім іншыя настроі панавалі сярод чачэнцаў. “У той момант, калі галоўнакамандуючы Масхадаў націсьне кнопку, прэзыдэнт Дудаеў прыме ўладу ў рэспубліцы. – сьцьвярджаў Гелаеў. – У расейскіх руках толькі адзін паўночны раён рэспублікі – Навурскі. Браму да двух астатніх на поўначы, — Надцерачнага і Шаўкаўскога, — мы цалкам блакуем. Мы выбілі расейцаў з Ведзяно і Шатоя. Ва Урус-Мартане наагул няма фэдэральнай арміі”.
Цяжка ўзважыць, як у аптэцы, на колькі нязломная пазыцыя сілаў супраціву паўплывала на дзеяньні расейскай арміі ў Чачэніі. Безумоўна, яна стала важнейшым чыньнікам маральнага распаду арміі. Якія, аднак, былі іншыя важныя прычыны дзіўнай няздольнасьці фэдэральных войскаў?

Няцяжка заўважыць, што выкарыстаныя расейцамі сродкі аказаліся неадэкватнымі ва ўмовах такога супраціву.
Безумоўна, расейцы маглі адразу ўвесьці ў Чачэнію некалькі сотняў тысячаў жаўнераў, раздушыць раўнінную частку рэспублікі танкамі, а горы пакрыць дывановымі бамбардоўкамі. Але гэта вымушала вядзеньня татальнай вайны, накіраванай таксама і супраць цывільнага насельніцтва – а трэба памятаць, што шчыльнасьць насельніцтва ў Чачэніі вельмі высокая – 1,2 мільёна чалавек на 17 тысячаў км квадратных. Гэта выклікала б неабходнасьць наступнай дэпартацыі гэтага насельніцтва ў канцлягяры. Такія пляны былі выпрацаваны, але да іх рэалізацыі не дайшло.
Здавалася б, напружанасьць бітвы за Грозны і неэфэктыўнасьць увядзеньня ў бой аддзелаў павінны былі б прадэманстраваць расейскаму боку, што армія ня можа выканаць пастаўленую перад ею задачу. Пасьля таго, як ваяры пакінулі гарады, бранетанкавыя часткі былі спынены на раўнінах. Гэтага ніхто не чакаў. Можа ўжо тады было прынята рашэньне абмежаваць ваенныя дзеяньні. Шмат фактаў паказвае, аднак, на тое, што расейскі бок пачаў разумець, што вайну ў Чачэніі ня ўдасца закончыць хутка і вырашыў падтрымліваць тлеючы канфлікт. Можна прывесьці шмат прычын, якія схілялі крамлёўскія ўлады менавіта да такога рашэньня. Нежартоўным матывам была, зразумела, агульная палітычна-эканамічная сітуацыя ў Расеі і асабліва крызыс у арміі пасьля вываду яе з гарнізонаў у краінах Цэнтральнай Эўропы і былых саюзных рэспублік.

Істотную ролю маглі адыграць таксама асабістыя карысьці, якія вышэйшы афіцэрскі корпус меў з ваенных дзеяньняў. Можна з вялікай доляй праўды прызнаць, што пад прыкрыцьцём вайны адбывалася паўсюднае разрабаваньне вайсковых складоў тэхнікі, зброі і баепрыпасаў. На ўсё гэта няцяжка было знайсьці пакупнікоў і ў рэспубліках былога СССР, і за мяжой. Да таго ж, з Чачэніі штодня вывозілася цэлымі эшалонамі нарабаванае ў чачэнцаў дабро.

Ня толькі з гэтай прычыны вышэйшыя расейскія камандзёры не хацелі вяртацца дахаты. Вайна была крыніцай іхнай палітычнай незалежнасьці і палітычнага ўплыву на прэзыдэнта і наагул на жыцьцё ў Расеі. Для афіцэраў месяц у Чачэніі залічваўся ў стаж за тры месяцы. Да таго ж, адбываліся прысьпешаныя павышэньні ў званьнях. Калі хто шчыра і хацеў заканчэньня гэтай вайны, дык напэўна малодшыя афіцэры, якія павінны былі весьці сваіх жаўнераў на разьню. Згаданыя вышэй прычыны часткова тлумачаць факт незразумелай непасьлядоўнасьці ў дзеяньнях фэдэральнай арміі на апэратыўным узроўні пасьля заканчэньня бітвы за Грозны.

Увесь папярэдні пэрыяд вайны ў Чачэніі зрабіў відавочным дзьве праўды. Па-першае, аказалася, што фэдэральная армія ня ў стане фізычна зьнішчыць чачэнскія збройныя сілы. Нават калі б авіяцыя і цяжкая артылерыя ператварылі краіну ў пустыню, партызанская вайна працягвалася б доўгія гады. Па-другое, чачэнскі бок ня меў дастатковых сілаў, тэхнікі і зброі, каб вызваліць акупаваную расейцамі тэрыторыю. Сітуацыя была патавай, а палітычнае кіраўніцтва Расеі не магло запрапанаваць яе палітычнага разрашэньня.

Атака на Будзёнаўск паказала новую пэрспэктыву, якая вырысоўвалася ў блізкай будучыне: чачэнскія дывэрсійныя атакі на тэрыторыі Расеі. У выпадку пасьлядоўнага заканчэньня пацыфікацыі рэспублікі адзінай альтэрнатывай для ваяроў у стане адчаю станавіліся атакі на стратэгічныя аб’екты ў Расеі.

(Працяг будзе)

Пераклаў з польскай Валеры Буйвал

7/10/2010 › Навіны