Весткі з Вільні

У прабеглым месяцы лютым у Таварыстве беларускай культуры адзначылі некалькі знакавых падзей з жыцця беларускай культуры, гісторыі, літаратуры.
Ніжэй, кораценька пра некаторыя даты.

Ліквідацыя нацыянальнае беларускае Царквы

Ліквідацыя Берасьцейскай царкоўнай уніі паступова і мэтанакіравана пачалася разам зь першым падзелам Рэчы Паспалітай у 1772 годзе. Больш за міліён грэка-каталікоў, што апынуліся пасьля гэтага ў складзе Расейскай Імпэрыі не маглі быць незаўважанымі новымі ўладамі. Пры адкрытай падтрымцы сінадальнай РПЦ былі распачаты спробы раз’яднаньня беларускіх уніятаў з Апостальскай Сталіцай. Выбіраліся шматлікія спосабы дасягненьня пастаўленай царызмам мэты, але амаль ніколі не было адкрытага дыялогу. Ворагі Ўніі з Рымам не цураліся нават умешваньня ва ўнутрацаркоўныя справы. Такім чынам, 22 красавіка 1828 году царскі ўказ наказваў правесьці царкоўныя рэформы Грэка-каталіцкай Царквы ў Расейскай Імпэрыі, каб наблізіць адміністрацыйныя структуры, абрады і інш. да маскоўскай праваслаўнай традыцыі. Тады ў склад Расеі ўваходзіла Полацкае архіепіскапства, Віленская, Луцкая, Берасьцейская епархіі. Было 6 епіскапаў, 2 тысячы сьвятароў, 600 манахаў, 80 манашак, і каля 1,5 міліёна вернікаў.

Кульмінацыяй афіцыйнай ліквідацыі Ўніі стаўся дзень 12 лютага 1839 году, калі біскуп Сямашка і два біскупы Васіль Лужынскі ды Антоні Зубко падпісалі акт зрыву еднасьці з Рымскім Папам і аб’яднаньня з РПЦ. У самім акце адкрыта зьневажалася Рымска-каталіцкая Царква на чале з Біскупам Рыму ды непрыхавана ўсхваляўся Цар, як сапраўдны памазаньнік Божы.
Простае духавенства, што не пагадзілася пераходзіць у расейскае праваслаўе ссылалася ў Сібір альбо далёкія манастыры. Вернікам адкрывалася толькі адна магчымасьць: прыняць навязваемае праваслаўе.

Ліквідацыя Ўніі ў 1839 годзе ня толькі яшчэ больш узмацніла русіфікацыю (на месцы тутэйшых сьвятароў прысылаліся расейцы), але й таксама паланізацыю (тыя, хто прыняў лацінскі абрад адначасова запісваліся палякамі – людзьмі “польскай веры”).
Гэтая значная падзея пакінула вялізныя раны на целе Беларушчыны, што адчуваем дагэтуль, а зрыў з Рымам прынёс беларусам раўназначны зрыў з Эўрапейскай цывілізацыяй.

Падрыхтаваў кс. Даніла Сваяк

***

25 угодкі смерці прэзідэнта БНР Жук-Грышкевіча Вінцэнта

25 гадоў таму нястала прэзідэнта Беларускай Народнай Рэспублікі Вінцэнта Жук-Грышкевіча, жыццё і дзейнасць якога звязана і з Вільняй. Тут ён скончыў Віленскую беларускую гімназію, пазней у ёй выкладаў, а таксама і ў Віленскай праваслаўнай духоўнай семінарыі і Вышэйшай школе палітычных навук у Вільні.

Вышэйшую адукацыю В. Грышкевіч атрымаў у Празе, Скончыў факультэт славянскай філалогіі і гісторыі Карлава ўніверсітэта. З пачаткам Другой сусветнай вайны прабываў у эміграцыі. У 1945–1948 гг. выкладаў гісторыю і псіхалогію ў вайсковых польскіх школах у Італіі і Вялікабрытаніі. Быў адным з заснавальнікаў Згуртавання беларусаў у Вялікабрытаніі, першы старшыня арганізацыі. Пры канцы 1947 г. увайшоў у кіраўніцтва Рады БНР. У 1950 г. выехаў у Канаду. У Атаўскім універсітэце абараніў доктарскую дысертацыю „Лірыка Янкі Купалы“. У 1954–1956 гг. – першы кіраўнік беларускай рэдакцыі радыё „Вызваленне“. У 1970–1982 гг. – старшыня Рады БНР (Юрэвіч 2012, 596–597).
Ніжэй прывяду архіўныя дакументы, якія сведчаць аб віленскім перыядзе жыцця В. Жук-Грушкевіча.

З хронікі Віленскай праваслаўнай духоўнай семінарыі

27 сакавіка 1928 года [Вінцэнт Грышкевіч] правёў свой першы ўрок беларускай мовы ў Віленскай праваслаўнай духоўнай семінарыі.
(ЛДзЦА фонд 220, воп. 1, справа 350 стар. 50. Пераклад з польскай – А.А.)

З асабістай справы выкладчыка Віленскай праваслаўнай духоўнай семінарыі Вінцэнта Грышкевіча

Нарадзіўся 10 лютага 1903 года ў Будславе Вілейскага павета Віленскага ваяводства ў сям’і Антона і Марыі з Ханяўкаў, беларус. Скончыў перадваенную двухкласную рускую школу ў Будславе, прыватную 8-класную Беларускую гімназію ў Вільні ў 1922 г. Філасофскі аддзел Чэшскага ўніверсітэта ў Празе. Педагагічны экзамен здаў 13 красавіка 1926 года. Валодае беларускай, польскай, чэшскай, рускай, французскай мовамі. З 1927/28 навучальнага года працуе выкладчыкам у Віленскай беларускай гімназіі. З 20 сакавіка па 30 чэрвеня 1928 года, ад 1 верасня 1928 года і па сённяшні дзень працуе па кантракце выкладчыкам беларускай мовы ў Віленскай праваслаўнай духоўнай семінарыі.
15 лютага 1929 г.
(ЛДзЦА фонд 220, воп. 2, справа 563 стар. 10. Пераклад з польскай – А. А.)

Даведка аб выкладчыцкай працы В. Грышкевіча ў семінарыі

Рэктарат Віленскай праваслаўнай духоўнай семінарыі сведчыць, што Вінцэнт Грышкевіч працаваў па кантракце настаўнікам беларускай мовы ў гэтай семінарыі з 20 сакавіка па 30 чэрвеня 1928 года, а таксама ў наступныя школьныя гады: 1928/29, 1929/30 і 1930/31.
Працуючы з 20 сакавіка па 30 чэрвеня 1928 года, меў 16 гадзін у тыдзень, у 1928/29 годзе – 20 гадзін, у 1929/30 і 1930/31 – 18 гадзін у тыдзень.
18 сакавіка 1932 г.
(ЛДзЦА фонд 220, воп. 2, справа 563 стар. 1. Пераклад з польскай – А. А.)

Выкарыстаныя крыніцы

ЛДзЦА: Літоўскі дзяржаўны цэнтральны архіў.
Юрэвіч: Юрэвіч Л. Шматгалосы эпісталярыум: гісторыя людзей і ідэй на эміграцыі ў ліставанні / Лявон Юрэвіч. – Мінск: Кнігазбор, 2012. – 660 с.
Падрыхтаваў д-р Алесь Адамковіч

***

40 гадоў, як нястала Паўліны Мядзёлкі

Гэтай зімой спаўняецца 40 год са дня сьмерці беларускай артысткі, пэдагога, паэткі, мэмуарысткі Паўліны Мядзёлкі. Нарадзілася будучая літаратарка ў жніўні 1893 г. у шматдзетнай сялянскай сям’i ў мястэчку Будслаў Дзiсьненскага павета Вiленскай губернi (зараз Мядзельскi раён Менскай вобласцi). У 1898 г. сям’я пераехала ў Глыбокае, дзе Паўлiна скончыла царкоўна-прыхадзкую вучэльню.З 1907 вучылася ў Рызе на вечаровых курсах для дарослых.У 1909 г.працягнула адукацыю ў прыватнай жаночай гiмназii Нязьдзюравай і Райсмілер у Вiльнi, дзе зьдзiвiла кiраўнiцтва, запiсаўшы ў анкеце ў графе “нацыянальнасьць” −беларуска. Тут, у Вiльнi, Мядзёлка зьблізілася зь беларускiм рухам, пазнаёмiлася са З.Бядулем, К.Каганцом, Цёткай (Алаiзай Пашкевiч), А.Бурбiсам i іншымi дзеячамi.
Увосень 1912 г. Паўлiна паехала ў Пецярбург на Вышэйшыя камэрцыйныя курсы, якiя скончыла ў 1914 г. У час вучобы ў Пецярбургу пазнаёмiлася з прафэсарам Б.Эпiмах-Шыпiлам, на кватэры якога вечарамi зьбiралася беларуская моладзь, што атрымлівала адукацыю ў пецярбургскiх навучальных установах. На кватэры прафэсара жыў і Янка Купала, якіякраз перад тым скончыў сваю вядомую п’есу “Паўлiнка”, і брат прафэсара Уладзіслаў Эпiмах-Шыпiла ўзяўся за арганiзацыю спектакля. Калi пачалi размяркоўваць ролi, спынiлiся на тым, што менавiта ёй, П.Мядзёлцы, быць Паўлiнкай. П’еса прайшла зь велiзарным посьпехам. Асаблiва добра гуляла Паўлiна, якая i стварыла сапраўдны фурор спэктаклю. На сцэну выклiкалi аўтара – Янку Купалу, якому пецярбургскiя студэнты прэзэнтавалi гадзiньнiк з выгравiраваным надпiсам: “Бацьку “Паўлiнкi” ад беларускiх студэнтаў”. А Купала падараваў Паўлiне два экзэмпляры п’есы, на адным зь якiх быў напiсаны прысвечаны ёй верш. Пасьля Купала нават зрабіў Паўлiне прапанову выйсцi за яго замуж, але яна адмовілася, бо думала, што Янка ня вельмi сур’ёзна ставіцца да яе.

Падчас Першай сусьветнай вайны Паўлінапрацавалаў Петраградзесакратаром Беларускага камітэта дапамогі ахвярам вайны, але потым апынулася ў эвакуацыі ў Царыцыне.У кастрычніку 1917 г. па дамоўленасці з княгіняй Магдаленай Радзівіларганізавала беларускую школу ў в. Жорнаўка Ігуменскага пав.Пасля таго, як у сакавіку 1918 школа была зачыненая, перабралася ў Менск. Працавала настаўніцай, удзельнічала ў пастаноўках Першага таварыства беларускай драмы і камедыі. Наведвала Вільню і Гродна. У 1917 г. Паўлiна нечакана атрымала вестку, што Янка Купала абвянчаўся 26 сьнежня 1916 г. у Маскве зь яе сяброўкай Уладзiславай Станкевiч.
З 1918 г. пад псэўданімам Паўлінка выступала ў друку зь вершамі, пісала паэмы і п’есы. У Заходняй Беларусі быў папулярным яе гімн-песня Паўлiны “Пад гоман вясёлы”, якую высока ацаніў Рыгор Шырма.Зь вясны 1919 г. Паўліна Мядзёлка стала інспэктаркай беларускiх школаў, кіраўніцай Грамады беларускай моладзі і драматычнага гуртка ў Гродне, дзе была арыштаваная польскімі ўладамі за ўдзел у выданьні газэты “Родны край”. Зноўку была арыштаваная разам з мужам Тамашом Грыбам польскімі ўладамі ў 1920 г. і была вывезеная ў Варшаву, дзе сядзела ў турме Вронкі на Пазнаншчыне. Але пазьней па падробленых дакумантах удалося выехаць у Вільню, а затым трапіць у Літву. У Коўне займалася выданьнем агітацыйнай літаратуры, накіраванай супраць польскай акупацыі Заходняй Беларусі. Друкавалася ў газэце “Сялянская доля”.

З восені 1921 г. па прапанове Цішкі Гартнага працавала ў выдавецкім аддзеле пры савецкай амбасадзе ў Бэрліне. Тутака яна напісала іл6мпрэсію “Гвалт, гвалт, гвалт!” і паэму “Сялянская доля”. У 1922 г. пераехала ў Латвію, выкладала ў беларускай гімназіі ў Дзьвінску (цяпер Даўгаўпілс). У 1924 г. зноў арыштаваная, але на гэты раз ужо латышскімі ўладамі; апраўданая судом у 1925 г. пасьля чаго выехала ў Савецкую Беларусь.

Пасьля пераезду мяжы Беларусi, падчас пяцiгадзiннага прыпынку цягнiка ў Вiцебску, літаратарка зайшла ў кнiгарню. “Я нiколi не спадзявалася пабачыць столькi кнiг на нашай роднай мове, – пiсала Мядзёлка ў “Сьцежках жыцьця”, – школьныя падручнiкi, мастацкая лiтаратура, палiтычная, навуковая… Сьлёзы радасьцi засьцiлалi вочы”. Прыехаўшы ў Менск, Паўліна падзялiлася сваiмi ўражаньнямi са сваёй сяброўкай і жонкай Янкі Купалы – Уладзiславай, i пачула ў адказ: “Пачакай, пачакай, як агледзiсься, дык ня тое запяеш”. Іх сэнс Мядзёлка зразумела праз некалькi гадоў.

У Менску літаратарка спачатку працавала ў сэктары мастацтва Інбелкульту. Потым, у 1927—1930 г., выкладала беларускую мову ў Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі. Праблемы з савецкімі уладамі пачаліся ў 1930 г., калі Мядзёлка захварэла і паехала на лячэньне ў Маскву, дзе была арыштаваная па штучнай справе “Саюзу вызваленьня Беларусі”. “На цягу дзесяці дзён кожны вечар мяне прывозілі на Лубянку й трымалі ўсю ноч да ранку, а потым зноў адвозілі ў Бутырку.Падпісвала ўсё, што падсоўвалі”, - прызнавалася літаратарка. Пасьля арышту выслана ў Казань. З восені 1932 г. выкладала рускую мову і літаратуру ў адной з маскоўскіх школаў.

Пасьля вайны, ў 1947 г., Мядзёлка вяртаецца ў Беларусь, у Будслаў, дзе працуе настаўніцай. У Будславе напісала свой найбольш значны твор — мэмуары “Сьцежкамі жыцьця”.У 1966 г. Мядзёлцы было прысвоена ганаровае званьне заслужанага дзеяча культуры БССР.

Памерла літаратарка 13 лютага 1974 г. Яе сяброўка Нiна Альшэўская узгадвала: “Ня вытрымала выпрабаваньне Паўлінка адзінотай. Памерла маці, нікога з родных не засталося, жыцьцё бяз любых людзей страціла сэнс. Вось і выпіла гаротніца празьмерную дозу снатворнага”… У горадзе Глыбокім у 2012 г. была ўстаноўлена скульптурная кампазыцыя “Паўлінка”. Прататыпам манумэнтальнага твору стала заслужаная дзяячка культуры Беларусі Паўліна Мядзёлка. У Будславе яе iмём названыя школа i новая вулiца.

Крыніцы:

Падрыхтаваў Артур Яўмен

Весткі даслаў старшыня ТБК у Вільні шаноўны Хведар Нюнька.

10/3/2014 › Навіны