Руская будучыня

Ёсьць такая распаўсюджаная фраза: “У гэтай краіны няма будучыні”.

Зараз гэтая зашмальцаваная формула неяк амаль узаконеная. Прычым на самым высокім узроўні. Катэгорыя будучыні ў афіцыйнай рыторыцы практычна адсутнічае.

У СССР некалі з усёй моцы, з усіх родаў зброі культываваўся міф “сьветлай будучыні” (а сімэтрычна – і “выклятай мінуўшчыны”), і менавіта гэтаму ўтапічнаму ідалу многія гады прыносіліся багатыя ахвяры, у тым ліку й чалавечыя.

Але гэты ж міф, гэтая ж утопія здолелі падсьцябнуць да цалкам рэальных і шчырых творчых памкненьняў мноства маладых і немаладых людзей, спакушаных і апантаных няхай сабе й не зусім выразнай, але ад гэтага яшчэ больш інтрыгуючай ідэяй “новага сьвету” і перакананых у тым, што і форма, і зьмест гэтага сьвету, які маецца настаць, будуць шмат у чым залежаць ад іхніх намаганьняў, ад іхняга асабістага і калектыўнага энтузіязма.

Прапагандысцкая рыторыка тых гадоў, што базавалася на адаптаваным да нашай незаменнай тоеснасьці марксізме, апэрыравала, з аднаго боку, такімі злавеснымі катэгорыямі, як дыктатура, няхай сабе і пралетарыята, з другога – такімі, як, напрыклад, навуковы сьветапогляд. А таму культывавалася шанаваньне навукі наогул, ды й культуры таксама. А калі той ці іншы накірунак у навуцы трэціраваліся як “ілжэнавука” або нават “прадажная дзеўка імпэрыялізма”, гэта толькі пацьвярджала шчыры інтарэс і бацькоўскі клопат дзяржавы аб “самай перадавой навуцы”.

Ну, і будучыня, зразумела. І яна, будучыня, заўсёды была важней за цяпершчыну, якой бы бліскучай гэтая цяпершчына ні прадставала з балёнак газэт і ў кінахроніцы. Цяпершчына заўсёды была толькі пралогам да ўжо канчаткова зьдзейсьненай будучыні, якая ўвесь час маячыла ў гістарычнай пэрспэктыве, як жаданая моркаўка перад пысай асла.

Спачатку “будучыняй” быў сацыялізм, які будавалі ў адной асобна ўзятай краіне. У нейкі момант будуваць яго абрыдла, і было абвешчана аб яго поўнай перамозе, а таксама аб тым, што жыць стала лепш, жыць стала весялей. Гэтая спушчаная згары бурная весялосьць, праяўленая ў выглядзе кінакарціны “Волга-Волга” і Усесаюзнай сельскагаспадарчай выставы, нявымушана спалучалася зь энэргічнымі мерапрыемствамі, зьвязанымі з абвастрэньнем класавай барацьбы, якая штогод абвастралася настолькі, што ў вялізнай краіне ўжо не хапала месцаў для новых лягяроў.

Гэты час, балазе, я ведаю ў асноўным па кніжках, фільмах і ўспамінах бацькоў.

А вось пачатак 60-х, калі агульным фонам сацыяльнага жыцьця служыў плакат “Партыя ўрачыста абвяшчае: цяперашняе пакаленьне савецкіх людзей будзе жыць пры камунізме”, я ўжо помню выразна. Наконт камунізма было мноства дыскусій. Ня толькі публічных, але і, так бы мовіць, прыватных. Не аб тым, зразумела, спрачаліся, настане ён ці не на самой справе, — гэта неяк не абмяркоўвалася, а меркавалася само сабой, — а аб тым, якім менавіта ён будзе.

Адны (іх была бальшыня) бачылі камунізм як унівэрсальную і ўсеагульную халяву, дзе ўсяго да хранішча і ўсё бясплатна. Іншыя (іх была меншасьць) разумелі яго як канчатковы і беспаваротны трыюмф розуму, маральных пачаткаў і свабоднай творчай працы, як выбаўленьне ад забабонаў і радзімых плямаў “выклятай мінуўшчыны”. Адным словам, ні хваробы, ні суму, ні ўздыханьня, як было сказана нашмат раней і, наогул, зь нейкай іншай нагоды.

Пісьменьнікі-фантасты тых гадоў – тыя, якія з “прагрэсіўных”, — паказвалі будучыню як сьвет, заселены выключна разумнымі, чэснымі, моцнымі, мужнымі, пры гэтым вясёлымі і дасьціпнымі людзьмі, лыжнікамі і турыстамі з заплечнікамі і гітарамі. Будучае чалавецтва выглядала так, як сяброўскі калектыў якога-небудзь навукова-дасьледчага інстытута 60-х гадоў, што разросься да глабальных маштабаў.

Пры камунізме было таксама мноства дасьціпнейшых анэкдотаў. Асабліва прывабным для вуснай народнай творчасьці была паўсюль ужываная формула, што абазначала асноўны прынцып камуністычнага грамадзтва: “Ад кожнага па здольнасьцях, кожнаму па патрэбах”.

Больш жартаў было, зразумела, не пра здольнасьці, а пра патрэбы, што й зразумела, калі ўлічыць сьціплы, мякка кажучы, узровень тадышняга таварнага забесьпячэньня – “снабжения”, як тады казалі.

Мне запомніўся такі, напрыклад, анэкдот. Пры камунізме чалавек накіроўваецца па прадукты з мэтай задавальненьня сваіх патрэбаў. На дзьвярах крамы ён бачыць аб’яву: “Сёньня патрэбы ў масьле ня будзе”.

Або іншы. На вялікім заводзе выступае лектар, распавядае пра недалёкую прыўкрасную будучыню. “Праз пяць гадоў, таварышы, кожная савецкая сям’я будзе мець уласны аўтамабіль. (Воплескі). А праз дзесяць гадоў, таварышы, кожная сям’я будзе мець свой самалёт!” Голас з залі: “Таварыш лектар, а навошта ж кожнай сям’і патрэбны самалёт?” “Тлумачу на прыкладзе, кажа лектар, — Уявіце сабе, што вы жывеце ў Хабараўску. А ў Краснаярску выкінулі муку…”

Да 70-х гадоў да “камунізма” неяк непрыкметна астылі, і ён канчаткова ператварыўся ў рытуальную, але ні да чаго не абавязваючую фігуру ўнутрыпартыйнага этыкету. Генсек ЦК КПСС таварыш Брэжняў свой шматгадзінны, манатонны і засыпляючы, як усходні эпас, даклад на чарговым зьезьдзе заўсёды заканчваў словамі “Няхай жыве камунізм!” Пасьля чаго дэлегаты ўставалі і білі ў ладкі роўна столькі, колькі было вызначана паводле рэгламанта. А потым, стомленыя, але задаволеныя, вясёлым натоўпам ішлі атаварвацца “па патрэбе” у рамках часова пабудаванага ў адным асобна ўзятым Палацы зьездаў камунізма.

Але “камунізм” ужо перастаў быць будучыняй. Ён захоўваўся толькі ў штодзённай гаворцы грамадзян як рудымэнтарны сінонім сытасьці і таварна-грашовага дабрабыту. Пра нейкіх так і казалі – “жыве, як пры камунізме”. У тым сэнсе, што ў яго “усё ёсьць”.

А цяпершчына і будучыня скамечыліся ў адну кучу ў невыразным і пазачасовым “разьвітым сацыялізме”, творчы ўзбагачаным Харчовай праграмай і эканомікай, якой чамусьці было прадпісана абавязкава быць эканомнай.

Калі насталі новыя часы, калі ўтварыўся прарваны ідэалагічны вакуум, згубілася і захапляльная пэрспэктыва. Стала раптам зусім незразумела, да чаго і куды належыць накіроўваць безгаспадарчую энэргію масаў.

З камунізмам было прасьцей: яго ніхто ня бачыў. А вось простая, здавалася б, задача – ўзяць ды й накіраваць некаторую колькасьць намаганьняў а таксама грамадзянскую і палітычную волю, каб людзі проста далучыліся да цывілізаванага сьвету, аказалася невыканальнай.

Катэгорыя будучыні кудысьці падзелася. Або ў крайнім выпадку будучыня бачыцца як цяпершчына, што вечна цягнецца і прыгажэй за яе нічога ня можа быць. Ну чым, скажыце, кепская цяпершчына? Усяго дасягнулі, усяго дамагліся, з усімі ўрэшце перасварыліся. Ды й досі ўжо вучыцца ў каго зра! Не маленькія, слава богу! Настаўнікі знайшліся. На сябе няхай зірнуць. Яшчэ іх і павучым.

Якая будучыня, калі ў нас і так усё ёсьць. А ў іх там няма ні храна акрамя аднаполых шлюбаў. У нас вось, напрыклад, ёсьць Пуцмн. А ў іх ёсьць Пуцін? Вось так. А ў іх Крым ёсьць? А ў нас ёсьць. І ён наш.

І якая ваша будучыня, калі ў нас такая мінуўшчына! Ніхто ня мае такой мінуўшчыны. А калі над гэтай мінуўшчынай як сьлед папрацаваць праз адзіныя падручнікі, то яшчэ й не такую мінуўшчыну забацаем – усёй мінуўшчыне мінуўшчыну, пальчыкі абліжаш.

А будучыні няма. Зусім няма. Ніякай. Яе няма хаця б ужо ў тым сэнсе, што пра яе проста імкнуцца ня думаць. Ніхто – ні ўлады, ні так званыя простыя грамадзяне, у тым ліку й тыя, хто ўхітрыўся ў нашыя дні захаваць цьвярозыя адносіны да рэчаіснасьці і гісторыі.

Жудасна ня хочацца думаць аб будучыні, гэта праўда. Аднак трэба, дзявацца ўсяроўна няма куды. Бо калі аб ёй ня думаць, яе ўжо дакладна ня будзе.

Леў Рубінштэйн
6.11.2014

Пераклаў з расейскай В. Буйвал.
Крыніца: http://grani.ru/Culture/essay/rubinstein/m.234711.html
Леў Рубінштэйн – расейскі паэт, крытык, публіцыст.

12/11/2014 › Навіны